Wat er gebeurt als zelfcontrole ons uit handen valt

Wat zegt de beleving van de crisis onder de bevolking en de aanpak van de coronacrisis over onze omgang met de dood? Zetten we als Nederlanders juist door onze culturele omgang met de dood onze overheid niet onder disproportionele druk?

We moeten ons realiseren dat de overheid aan niemand het leven echt effectief kan garanderen. De Amerikaanse filosofe Judith Butler ontkent om die filosofische reden zelfs het mensenrecht ‘recht op leven’ – dat door Nederland overigens wel is erkend in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Want, zegt Butler, niemand kan dit daadwerkelijk garanderen. We zijn immers allemaal sterfelijk.

Natuurlijk sluit dit een inspanningsverplichting van de overheid om de dood van kwetsbare mensen te voorkomen helemaal niet uit. Maar Butlers visie op het ‘recht op leven’ brengt wel de grens van deze inspanningsverplichting in beeld. En die grens raakt aan onze Nederlandse cultuur.

Welvaart en welzijn zijn zo aanlokkelijk geworden dat we ze ‘eeuwig’ willen voortzetten.

Nederland is goeddeels geseculariseerd; het geloof in een leven ‘na’ de dood is in de achterliggende decennia steeds sterker teruggelopen; en parallel daaraan is het verlangen naar een lang, gelukkig en gezond leven gegroeid, zo sterk dat mensen menen dat ze niet alleen mogen verlangen naar een lang leven, maar zelfs ‘recht’ hebben op een lang, gelukkig en gezond leven. En wie moet dat recht waarborgen? De overheid!

Ook de zin van het leven moet volgens veel Nederlanders exclusief voorafgaand aan de dood beleefd worden; velen beschouwen gezondheid dan ook als de hoogste waarde. Die is namelijk een voorwaarde om de dood uit te stellen en zelf zinvolle activiteiten te ontplooien tot zelfverbetering en zelfexpressie.

De Amerikaanse psycholoog Roy Baumeister omschrijft zingeving als de uitkomst van de wederkerige versterking van deze autonome zelfcontrole en zelfwaardering. Zo lijkt de wederkerige versterking van zelfcontrole en zelfwaardering mensen van nu gelukkig te maken.

Gezondheid biedt de self-control (de autonome controle over het eigen leven) die de meeste mensen nodig hebben voor hun self-esteem (zelfwaardering). Voor sommigen is zelfcontrole zelfs een voorwaarde om in leven te willen blijven, zoals bijvoorbeeld blijkt bij de Nederlandse cultuur rondom euthanasie.

Als gezondheid ook nog eens het positieve resultaat is van eigen inspanning, draagt zelfcontrole in verband met de eigen gezondheid extra bij tot hogere zelfwaardering.

succesvol verdrongen

Zijn we in onze cultuur nog wel in staat de dood te aanvaarden als iets wat bij het leven hoort? In veel oudere culturen en in eerdere fasen van de Europese cultuur waren mensen beter in staat tot sterven dan in de onze. Hebben we wellicht de dood niet alleen succesvol bestreden, maar ook verdrongen, collectief en individueel?

Onze cultuur heeft in elk geval al enige decennia een welvaarts- en welzijnspeil bereikt dat de vraag naar zingeving tot de kers op de taart maakte. Volgens de Amerikaanse psycholoog Maslow dienen eerst onze fysieke levensbehoeften vervuld te worden, dan de psychosociale en pas op de top van de behoeftepiramide komen de ‘zelfactualisatie’ en de ‘zelftranscendentie’: de kers op de taart.

weerbaarheid aangetast

Eeuwenlang leefden mensen echter met een mensbeeld dat hieraan precies tegengesteld was: de zingeving maakt het voorzien in de andere behoeften zinvol en draagt bovendien bij aan geestelijk welzijn. Dan staat de piramide van Maslow dus op zijn kop.

Inmiddels zijn welvaart en welzijn zo aanlokkelijk geworden dat we ze ‘eeuwig’ willen voortzetten; ze stellen ons prima in staat tot zelfactualisatie (niveau 5 bij Maslow) en jezelf overstijgen (niveau 6 bij Maslow). Maar er is een keerzijde: dat je de mens en zijn cultuur met deze visie op zingeving en motivatie in zijn geestelijke weerbaarheid aantast.

Precies dit ontdekken we nu in de coronacrisis. Zingeving blijkt niet de kers op de taart, maar een voorwaarde voor probleemoplossing. Daarom staat weerbaarheid nu overal hoger op de cultuurpolitieke agenda. Deze veerkracht is een sleutelonderdeel in zingeving. De mens die deel uitmaakt van een cultuur die uitgaat van Maslows piramide, is niet weerbaar.

Een cynische samenvatting van de toepassing van de motivatietheorie van Maslow op onze cultuur zou kunnen luiden: welvaart versterkt de secularisatie, secularisatie versterkt de verdringing van de dood en laat mensen het zelf en vooral de zelfcontrole voorop stellen. Maar tegen de tijd dat ze zichzelf kunnen actualiseren en zelfs ‘overstijgen’, is zowel God als de letterlijk arme ander allang als bron van zingeving uit het zicht verdwenen; denk daarbij aan de zieken in krottenwijken elders in de wereld of de bewoners van vluchtelingenkampen.

Welvaart als in praktijk gebrachte theorie van Maslow lijkt een fixatie op eigen gezondheid en die van dierbaren teweeg te brengen. Verleidt welvaart misschien tot hoogmoed in confrontatie met de eigen dood en de dood van intimi?

In het rijke Westen hebben we veel te verliezen. Maar het belangrijkste lijkt het Westen al goeddeels verloren te hebben: het zicht op en vertrouwen in de oorsprong en bestemming van mensen: de universele en eeuwige liefde van God.

Het eeuwig leven in liefde dat het christendom predikt, begint overigens niet na de dood. Het was er vóór ons leven, het is er tijdens en het is er ‘na’: het duidt een dimensie en kwaliteit van bestaan aan die de tijd overstijgt. Eeuwigheid is dus niet een constructie van een ‘vierde tijd’ na ons verleden, heden en kenbare toekomst. In het christelijk beeld van eeuwig leven is het leven op aarde waardevol, maar behoeft het voltooiing door de kwaliteit die met ‘eeuwig leven’ wordt aangeduid: God schenkt als Schepper de mens de waardigheid, versterkt die als Verlosser door mens te worden en voltooit na de dood de liefde.

niet het laatste woord

Het aldus verstane christelijk geloof sterkt de eigenwaarde, als het goed is, en vermindert het belang van totale zelfcontrole. Het christendom gelooft niet dat de dood het laatste woord heeft in een mensenleven: Gods liefde reikt over die grens heen. Het christendom biedt redenen om voluit te leven en tevens erop te vertrouwen dat niet alles in dit leven vervuld hoeft te worden. De dood is reëel, maar niet meer almachtig en dus minder vreeswekkend. Het sterven van dierbaren en het persoonlijk sterven blijft verdriet en rouw oproepen, maar daardoorheen mag toch ook met vertrouwen beleefd worden dat de dood er niet in slaagt het waardevolle leven uiteindelijk zinloos te maken.

Het is overigens allerminst zeker dat alle in Nederland woonachtige kwetsbare ouderen vinden dat de hele gezondheidszorg en de economie gericht moeten worden op juist hun persoonlijke aardse voortleven. Juist ouderen weten vaak dat leven nooit plaatsvindt zonder de zekerheid dat we ooit sterven, en dat mensen niet alle risico’s op de eigen dood in absolute zin kunnen vermijden. In verschillende kranten verschenen al interviews met senioren die zeiden dat ze geen plaats op de intensive care willen bezetten: ‘Laat mijn plaats maar aan jongeren’ - een ethische benadering van de omgang met de eigen dood zichtbaar van de kant van een ‘risicogroep’.

Hoe beleven mensen die niet geloven dat de dood het einde is de coronacrisis? Die zijn er immers nu ook. Maar waarom zien en horen we ze nauwelijks in de talkshows?

Misschien wordt het tijd om ons te bezinnen op het cultuurkritische woord van Jezus van Nazareth: wie zijn leven wil behouden, zal het verliezen (Marcus 8). Dit heeft ook betrekking op de persoonlijke risico’s die zorgmedewerkers en militairen aanvaardbaar vinden en daadwerkelijk nemen in hun toegewijde werk in deze crisis. Dit woord prijst hen.

vergeefsheid

Maar de betekenis reikt verder. Ze raakt ook aan de grondslag van onze cultuur. De politiek kan het niet ‘verkopen’ zelfs maar de indruk te wekken dat ze niet voor kwetsbaren opkomt. Daar kunnen we ons als Nederlanders in zekere zin gelukkig mee prijzen; beter een schild voor de zwakken dan een onverschillige overheid.

Toch moeten burgers zichzelf meer publiek uitspreken over dat andere kernprobleem in onze westerse cultuur: de uiteindelijke vergeefsheid van de controledrang, die onze angst voor de dood verscherpt, zodat de grens tussen bestrijding van onnodig vroegtijdig sterven en doodsverdringing vervaagt. <