Spelregels van de rechtsstaat zorgen ervoor dat tegenstellingen in ons land worden overbrugd

Regering en parlement hebben ingrijpende maatregelen moeten nemen om de verspreiding van het coronavirus onder controle te krijgen. Het gevolg is dat we in de afgelopen 75 jaar niet eerder zo in onze vrijheden zijn beknot. Vrijheid van vereniging, van vergadering, van godsdienst - al die klassieke grondrechten zijn ingeperkt.

Daarbij wordt wel geopperd dat in situaties van crisis de spelregels van de rechtsstaat niet volledig kunnen worden gevolgd. Crises vereisen immers daadkracht en snel handelen, terwijl de rechtsstaat om zorgvuldigheid en procedurele correctheid vraagt.

Het is onze stelling dat die twee niet met elkaar in strijd zijn. In crisistijd moet de rechtsstaat niet buitenspel worden gezet, maar moet volgens de spelregels van de rechtsstaat de crisissituatie bestreden worden.

... maar kabinet kan ‘overig beleid’ niet zomaar terzijde schuiven.

De beperking van democratische vrijheden gebeurt in ons land op basis van de spelregels van de rechtsstaat. Ooit eerder gehoord van de Wet publieke gezondheid, op grond waarvan de burgemeester een besmet persoon in isolatie kan laten opnemen? Dat is netjes wettelijk geregeld, keurig volgens het legaliteitsbeginsel, dat bepaalt dat ook de overheid zich aan de wet moet houden.

In een goed functionerende rechtsstaat nemen de machten niet alleen hun eigen taak serieus, maar bovenal respecteren ze ook de taak van de andere machten en geven die de ruimte om hun taak uit te voeren.

Dus als de regering gedurende een crisis extra rechten en bevoegdheden krijgt, is het cruciaal dat het parlement toetst en controleert in hoeverre die maatregelen inderdaad betrekking hebben op het beteugelen van de crisis, en of de regering proportioneel en rechtvaardig omgaat met die extra bevoegdheden. Bovendien kan het kabinet ander beleid, dat niet aan de crisis is gerelateerd, niet eenzijdig als niet-relevant terzijde schuiven; het is mede aan het parlement om te bepalen welke thema’s kunnen blijven liggen en welke niet.

RIVM

Verder is het van groot belang dat een andere dan de uitvoerende macht toetst hoelang de crisissituatie duurt, en daarbij duidelijk omschrijft wanneer de crisissituatie voorbij is en de crisismaatregelen kunnen worden ingetrokken.

Het lijkt erop dat nu het kabinet daarover op basis van de adviezen van het RIVM het laatste woord wenst te hebben. Het is verstandig als het parlement de regering daar kritisch op bevraagt en nu al duidelijkheid afdwingt over de vraag aan welke voorwaarden moet zijn voldaan om niet meer van een crisis te hoeven spreken.

Als politiek en bestuur de spelregels van de rechtsstaat volgen, is de kans dat inbreuken op vrijheden worden geaccepteerd of zelfs gesteund, groter. Ook dat zien we in Nederland gebeuren. De overgrote meerderheid van de bevolking blijkt bereid de instructies van de overheid op te volgen. In Nederland blijkt het vertrouwen in gezagsdragers, in instituties en in de wetenschap aanzienlijk. Er is vertrouwen in de rechtsstaat en de spelers die daarin hun rol vervullen.

niet nodig

Dat vertrouwen is wederkerig, want andersom geldt ook: het bestuur vertrouwt de burger. In Nederland krijgen we meer dan in veel andere Europese landen nog enigszins de ruimte, omdat de overheid erop vertrouwt dat de mensen zelf ook begrijpen wat nodig is. Dat hoeft niet meteen via repressieve maatregelen te worden afgedwongen. De staat heeft ook in Nederland daarvoor de wettelijke instrumenten beschikbaar, maar het lijkt vooralsnog vrijwel niet nodig die in te zetten.

Vertrouwen in de rechtsstaat is een groot goed, dat gekoesterd moet worden. Ook ten aanzien van de rechtsstaat geldt dat vertrouwen te voet komt, maar te paard gaat.

Daarom moeten we nu al nadenken over de route naar wat inmiddels het ‘nieuwe normaal’ is gaan heten: hoeveel en welke vrijheden zijn we bereid op te geven om nieuwe risico’s uit te sluiten of te beheersen? Hoeveel van onze privacy en lichamelijke integriteit willen wij opgeven om de overheid te helpen verdere verspreiding van het virus tegen te gaan? Hoelang geldt een beperking van de vrijheid om te vergaderen of in groepen samen te komen?

Deze crisis vraagt nu en ook straks nog ingrijpende keuzes, die verdeeldheid kunnen zaaien. Door de spelregels van de rechtsstaat te volgen, kunnen tegenstellingen worden overbrugd. Dan kan de rechtsstaat ook straks weer beschermen én verbinden. <