Kies de hoogst mogelijke opleiding
De Zwitserse paradox: in een van de rijkste landen ter wereld is het percentage leerlingen dat naar de universiteit doorstroomt laag. In Duitsland komen studenten beter tot hun recht dankzij de beroepsopleiding zoals Hermann Blom in deze krant betoogde (ND 24 juni). Waarom willen dan bijna alle vwo’ers in Nederland toch naar de universiteit? Heeft minister Bussemaker dan toch gelijk? Het antwoord luidt dat het individuele voordeel van meer onderwijs voor de student en de collectieve opbrengsten van onderwijs voor de hele maatschappij niet gelijk opgaan.
De individuele voordelen van zo veel mogelijk onderwijs voor de afzonderlijke student zijn duidelijk: een grotere kans op een betere baan en inkomen en zo op een beter leven (gezondheid, huwelijk). Want in een kennisgedreven samenleving als de onze heeft de hoogst geschoolde werknemer het vaakst de hoogste productiviteit of kan de hoogst geschoolde werknemer het best bijleren. Ongeacht de onmiddellijk bruikbare kennis van een sollicitant doet de werkgever er verstandig aan de jongste en de hoogst geschoolde te kiezen, want die is flexibel en kan nog het best bijleren.
De hoogst mogelijke opleiding is voor een leerling dus de verstandigste keuze. Deze individuele logica leidt tot steeds langere onderwijsdeelname, ook als het aantal banen op het hoogste niveau beperkt is. Het is namelijk niet vanzelfsprekend dat het aantal universitaire banen even hard groeit als het aantal universitair afgestudeerden. Als het aantal banen achterblijft bij het aantal afgestudeerden, worden universitair opgeleiden gedwongen banen onder hun ‘denkniveau’ aan te nemen. Door dat te doen verdringen zij hbo’ers uit de banen op hbo-niveau, die op hun beurt genoegen moeten nemen met mbo-banen. Deze verdringing zorgt ervoor dat de hoogste opleiding de verstandigste keuze is, ondanks het gebrek aan banen op niveau.
baangarantie
Veranderingen in gewenste opleiding van banen zijn niet rechtlijnig. Vroeger verdwenen vooral laaggeschoolde banen in landbouw en industrie, maar tegenwoordig nemen de laaggeschoolde banen in dienstverlening en zorg toe. In de laatste helft van de 20e eeuw kwamen er meer banen voor middelbaar geschoolden, nu verdwijnen die banen door digitalisering. Te midden van al deze onzekerheid doet de individuele vwo’er er verstandig naar de universiteit te gaan. Dat betekent geen baangarantie (die kan niemand geven), maar wel de beste kansen. De onzekerheid maakt ook dat een brede, algemene studie de meeste kansen lijkt te bieden: men kan nog alle kanten uit. Daarom groeit zelfs in Duitsland de Akademiserung: meer mensen gaan nu naar de universiteit dan naar het beroepsonderwijs.
overkwalificatie
De collectieve opbrengsten van onderwijs zijn het hoogst als niveau en inhoud van aangeboden banen enerzijds en opleiding van afgestudeerden anderzijds niet te veel verschilt. Naarmate dit verschil groter is, wordt veel publiek en privaat geld aan onderwijs besteed, is er meer ‘overkwalificatie’, en wordt het tekort aan vakmensen nijpender.
Het probleem is echter dat dit evenwicht tussen vraag en aanbod op de lange termijn moeilijk te voorspellen is. Niemand kent de toekomstige behoefte aan universitair geschoolden, vooral als het gaat om de inhoud van de banen. Steeds grotere verdringing van lagergeschoolden door hogergeschoolden op de arbeidsmarkt leidt tot foute onderwijsuitgaven, zonder dat de individuele logica van meer onderwijs wordt doorbroken.
houd toegangseisen hoog
Wat te doen om evenwicht tussen individuele en collectieve opbrengsten van onderwijs te handhaven? Het belangrijkste is het vasthouden aan hoge kwaliteitseisen van het onderwijs, vanaf de basisschool tot en met de universiteit; zowel de toegangseisen als het afstudeerniveau.
Bij toegangseisen is belangrijk dat er een duidelijk beginniveau wordt vereist. Vrije instroom in een opleiding zonder toegangseisen vergroot de vraag naar meer onderwijs, bevoorrecht leerlingen met meer hulpmiddelen en zet de afstudeerkwaliteit van die opleiding onder druk. Bij afstudeerkwaliteit gaat het niet om het halen van een diploma, maar om geleerde kennis en vaardigheden van de afgestudeerden, die dat diploma garandeert. Verlaging van toegangseisen of afstudeerkwaliteit vergroot de diploma-inflatie in het voortgezet onderwijs en hbo, die op zijn beurt de vraag naar meer universitair onderwijs aanwakkert.
De verklaring van de Zwitserse paradox is niet moeilijk. De meeste kantons in Zwitserland (verantwoordelijk voor onderwijs) hebben ingezet op duidelijke toegangseisen en een hoog afstudeerniveau. Niet op het uitreiken van zo veel mogelijk diploma’s. Zo wordt je een goedwerkend land met een hoge productiviteit, en met een laag percentage universitair afgestudeerden. <
