Gebruik geen vage begrippen als ‘de nieuwe hermeneutiek’
Ik weet niet wanneer de term voor het eerst gemunt is en waar hij vandaan komt, maar de afgelopen jaren duikt de uitdrukking steeds vaker op. Hermeneutiek in de theologie draait kort gezegd om de interpretatie van Bijbelteksten en de vooronderstellingen van de bijbellezer. Gebruikers van de uitdrukking ‘de nieuwe hermeneutiek’ stellen dat er in gereformeerde kerken in de hermeneutiek een nieuwe wind is gaan waaien. Deze nieuwe wind is geen waardevolle toevoeging aan de gereformeerde hermeneutiek volgens critici, maar een gevaarlijk idee.
moeite
Ik heb om verschillende redenen moeite met de uitdrukking ‘de nieuwe hermeneutiek’. Allereerst heb ik er nog geen duidelijke definitie van gevonden. Als ik het goed begrijp is het een benadering die bepaalde aspecten van onze cultuur belangrijker vindt dan de Bijbel als geschreven Woord van God. Dat is echter een vrij onduidelijke en onnauwkeurige definitie. Het komt op mij over als een vaag containerbegrip.
Mijn tweede bezwaar draait om het bepaalde lidwoord ‘de’ in ‘de nieuwe hermeneutiek’. Het woordje ‘de’ veronderstelt een vastomlijnde benadering, herkenbare systematiek en duidelijke vertegenwoordigers. Wie behoren nou eigenlijk tot ‘de nieuwe hermeneutiek’? Welke benadering staan zij voor? Wie het tweedelige werk Tussen tekst en lezer van VU-hoogleraar Arie Zwiep leest, zal merken dat er een veelvoud van moderne benaderingen is die onderling weinig overeenkomst vertoont en waarbij benaderingen en personen zelfs tegenover elkaar kunnen staan. ‘De nieuwe hermeneutiek’ bestaat dus niet.
Het wordt al snel een verwijtende term.
Daarnaast veronderstelt het dat er ook een ‘oude hermeneutiek’ bestaat. Zwiep geeft een verhelderend historisch overzicht, waarbij opnieuw de diversiteit aan benaderingen opvalt. In de Vroege Kerk was er al een strijd tussen de Antiocheense school en de Alexandrijnse school. De Antiocheense school stond een benadering voor die de Bijbeltekst wilde lezen zoals die bedoeld was (historische benadering), terwijl de Alexandrijnse school de Bijbeltekst als symbool voor diepere levenslessen zag (allegorische benadering). Er heeft dus ook niet zoiets als ‘de oude hermeneutiek’ bestaan.
van alle tijden
De vraag is ook of het anders uitleggen van teksten op culturele en filosofische gronden niet van alle tijden is geweest. Zo heeft dogmaticus Arnold Huijgen in zijn dissertatie laten zien dat Calvijn woorden over Gods ‘berouw’ en ‘wraak’ wegstreept omdat het ‘aanpassing van God aan mensen’ zou zijn. Deze Bijbelse zaken passen namelijk niet in zijn Godsbegrip: God kent volgens Calvijn geen menselijke emoties. Dit inzicht stelt ons voor de vraag of cultuur niet altijd al een rol heeft gespeeld bij onze interpretatie van de Schrift. Deze constatering doet niets af aan zuivere exegese, maar het maakt je wel kritisch op jezelf en je eigen traditie.
Ik vraag mij af of verschillende keuzes die nu onder ‘de nieuwe hermeneutiek’ worden geschaard niet eerder exegetische dan hermeneutische keuzes zijn. Het verschil tussen exegese en hermeneutiek is dat exegese gaat over de uitleg van teksten, terwijl hermeneutiek de kaders van de exegese en de exegeet aangeeft. Hete hangijzers draaien vaak om een andere uitleg van bijbelteksten. Er wordt meer nadruk gelegd op bijvoorbeeld de unieke situatie waar een bijbeltekst zich op richt of de historische situatie die niet genoeg is meegenomen in eerdere verklaringen. Dat zijn steeds exegetische argumenten. Wanneer we erkennen dat verschillen vaak draaien om exegetische punten is het gesprek beter te voeren, omdat iedereen gewoon aanspreekbaar is op de eigen uitleg en vervallen discussies niet in abstracte bespiegelingen over hermeneutiek.
recht doen
Tenslotte is het de vraag is of de uitdrukking ‘de nieuwe hermeneutiek’ recht doet aan de positie van een ander. Academische en kerkelijke debatten vereisen een goede en zuivere weergave van de overtuigingen en argumenten van de ander. Deze houding valt ook onder de naastenliefde die Christus ons gebiedt. Het gevaar van de verwijtende term ‘de nieuwe hermeneutiek’ is dat oprechte pogingen om de Schrift recht te verstaan te gemakkelijk terzijde worden gelegd, zonder dat ingegaan wordt op de inhoud en nuances van andermans positie.Ook ik heb bedenkingen en zorgen bij bepaalde manieren van bijbeluitleg. Maar benoem man en paard in plaats van een onscherp containerbegrip. Dat maakt het gesprek een stuk concreter en overzichtelijker.
