Bavinck blijft inspireren, vooral buiten Nederland, dat zit er maar slaperig bij

Afgelopen 29 juli was het honderd jaar geleden dat de gereformeerde theoloog Herman Bavinck (1854-1921) overleed. Dat eeuwfeest was de aanleiding voor conferenties. Zijn grafsteen in Vlaardingen werd gerestaureerd. En een nieuwe wetenschappelijke Engelstalige biografie uit 2020 lag na een enthousiaste ontvangst nog in hoge stapels in de boekenhal bij de jaarlijkse bijeenkomsten van de Evangelical Theological Society en de American Academy of Religion, deze november.

Volgende week eindigt het grote herdenkingsjaar in Australië met een tweedaagse Bavinck Centennial Conference aan de Brisbane School of Theology. Voor wie die dat online wil bijwonen. is dat fysiek een behoorlijke uitdaging. De opening van maandagochtend begint zondagavond half twaalf Nederlandse tijd, terwijl de laatste lezing voor het diner hier om half acht ’s morgens plaatsvindt. Symbolischer kan bijna niet: terwijl gelovigen en voorgangers in andere werelddelen Bavinck enthousiast bevragen naar wat hij hen te zeggen heeft, zit Nederland er slaperig bij. De vraag is natuurlijk: vanwaar dit verschil?

Wat zeker meespeelt is de versnippering van de ontvangst van Bavincks theologie, die samenhangt met het versnipperde kerkelijke landschap in Nederland. De een vindt hem saai en ouderwets, anderen weer te weinig afkomstig uit de breedte van de kerk, en een derde te werelds en te weinig bevindelijk. Dit draagt eraan bij dat van Bavinck en zijn theologie geen eenduidig beeld bestaat. 

Hoe komt het dat Nederland er slaperig bij zit?

Een tweede, positieve factor die vaak wordt genoemd is de manier die Bavinck met zijn oudere vriend Abraham Kuyper (1837-1920) moderne gelovigen aanreikt om als christen te participeren in de veelvormige samenleving. Dat maakt hun werk actueel en bruikbaar. Alleen is dat, in tegenstelling tot andere delen van de wereld, in Nederland niet nieuw meer en kijken veel mensen niet blij terug op de verzuiling waarin dat denken resulteerde. Overigens was Bavincks werk veel minder politiek dan dat van Kuyper. Het gaat hem meer om het geloof en de christelijke leer zelf.

Als het gaat over die leer, stuiten we op een derde element. Bavinck is voluit gereformeerd. Toch is zijn meer historische en bijbels-theologische aanpak echt anders dan delen van de Engelstalige gereformeerde theologie. Deze theologie redeneert, bijvoorbeeld als het gaat om de Bijbel, het verbond of de rechtvaardiging, toch meer vanuit de strakkere schema’s van de Westminster Confessie. Nu Bavincks werk in het Engels beschikbaar is, zorgt dat overal ter wereld voor ontdekkingsvreugde. Tegelijk verklaart dit niet waarom de aandacht in Nederland is weggeëbd. Het blijft immers een uitdaging Bijbel en dogmatiek op een levende manier op elkaar te betrekken.

arrogantie

Dat brengt bij een vierde vaak gehoorde verklaring: Bavincks denken zou vooral mensen aanspreken die vanuit een kleine christelijke subcultuur contact zoeken met wat er in wetenschap en maatschappij te koop is. Dat hij zowel orthodox als modern is, maakt hem dan aantrekkelijk als identificatiefiguur. Zodra je die fase door bent en je een stuk vrijer bent gaan denken, is hij niet zo interessant meer. Nu heeft Bavinck die rol in zijn eigen tijd en ook later inderdaad vervuld, en beroepen gereformeerden die breder willen kijken zich graag op hem. Tegelijk geeft deze ‘ze komen er nog wel achter’-redenering blijk van Nederlandse arrogantie en bekrompenheid. Alsof onze eigen secularisatiegeschiedenis zich overal herhaalt en men elders niet wat anders in Bavinck zouden kunnen ontdekken.

De oogst van Bavincks eeuwfeest is daarom vooral dat we er goed aan doen te kijken naar wat er achter de verklaringen ligt. Bavinck slaagt er goed in een complexe, veelvormige, zich snel ontwikkelende wereld te verbinden met basale grondnoties in het christelijk geloof. Dat doet hij in de taal van zijn tijd. Maar zijn tekening van het christelijke leven en denken dat in de kern bestaat uit het recht doen aan God, de Bijbel, de traditie en de eigen tijd, reiken toch een houding en manier van kijken aan die velen inspireert, ook buiten de protestantse traditie. 

De vraag is natuurlijk of dat zo blijft en hoe breed het doorwerkt. Hoe dan ook staan christenen binnen en buiten Nederland samen voor de vraag hoe ze de grote omwentelingen van deze tijd kunnen bezien vanuit het katholieke christelijk geloof. Het zou zomaar kunnen dat Bavinck daarin belangrijker blijkt te zijn dan in Nederland gedacht. 

Koert van Bekkum is hoogleraar Oude Testament aan de ETF Leuven. Hij schrijft dit artikel als lid van de gezamenlijke onderzoeksgroep BEST (Biblical Exegesis and Systematic Theology) van de Theologische Universiteiten in Apeldoorn en Kampen.