Met de wijzen onderweg: welke ster zagen ze, en welke plaats had het heelal in hun wereldbeeld?
Bij de viering van Driekoningen, op 6 januari, treedt een heel wereldbeeld aan het licht: hoe dachten Joden in de tijd van het Nieuwe Testament over het heelal en de sterren? Volgens theoloog Arco den Heijer toont de Bijbel de sterrenhemel als de ‘troon van God met zijn heilige engelen’.
Vorige week, op 6 januari, was het Driekoningen: het feest in het kerkelijk jaar van de verschijning van de Heer, waarbij het verhaal centraal staat van de wijzen uit het oosten die kwamen om Jezus te aanbidden. In diezelfde week las ik een bericht dat 2021 een belangrijk jaar voor de ruimtevaart wordt. Een bericht dat illustreert hoezeer ons wereldbeeld verschilt van het wereldbeeld in de tijd van het Nieuwe Testament.
De Griekse tekst van Matteüs 2 spreekt niet over ‘wijzen’ of ‘koningen’, maar over magoi, ‘magiërs’. Dat begrip verwijst hier naar Perzische priesters en heeft weinig met magie te maken. Eén van de taken van deze priesters was het bestuderen van de sterren om daar voortekenen van belangrijke gebeurtenissen in te ontwaren. Dat zulke voortekenen in de sterren te lezen waren, was een wijdverbreide gedachte in de tijd van het Nieuwe Testament.
Er zijn verschillende theorieën geopperd over wat voor hemelteken de wijzen gezien zouden hebben. Men denkt dan bijvoorbeeld aan een supernova of een conjunctie (een samenvoeging, vanuit de blik van de kijker, red.) van twee planeten. Geen van die theorieën verklaart echter dat de wijzen dezelfde ster zagen toen ze van Jeruzalem naar Bethlehem reisden en door de ster naar het kind geleid werden. Met dit soort wonderlijke gebeurtenissen kunnen we niet meer ‘achter’ de tekst kijken om te reconstrueren wat er precies gebeurd is. We kunnen wel proberen de beschrijving te plaatsen in het denken van die tijd. Hoe dachten mensen in de oudheid eigenlijk over de sterren?
Griekse filosofen beschrijven de sterren als geplaatst in de buitenrand van het heelal, die in volmaakte harmonie om de aarde draait. Tussen de aarde en die buitenrand draaien de maan, de zon en de planeten eveneens in banen om de aarde. Plato beschrijft de sterren als vurige lichamen van goden die vanuit hun positie volmaakte toegang hebben tot ware kennis, in tegenstelling tot het ‘ondermaanse’, waar het duister is en waar het kwaad huist. Plutarchus, een filosoof uit de tijd van het Nieuwe Testament, beschrijft hoe de ziel van de mens na de dood opstijgt naar de maan, waar de geest (noes) van de ziel wordt losgemaakt om, als het zuiverste element van de mens, verder op te stijgen naar de zon.
Volgens Joden waren de sterren geen goden, maar waren ze door God bevestigd aan het firmament waarop Hij troont. God toont daarin zijn glorie en kan een ster laten verschijnen om magiërs de weg naar het kind te wijzen. Voor Joden en Grieken is de sterrenwereld een hemelse wereld: waar wij God en de ‘hemel’ in een andere, geestelijke dimensie van de werkelijkheid plaatsen en een onderscheid maken tussen die hemel en de sterrenhemel, is volgens de Bijbel de sterrenhemel juist de troon van God met zijn heilige engelen.
Voor de Bijbelschrijvers zou het volstrekt ondenkbaar zijn geweest dat er momenteel drie raketten onderweg zijn naar Mars, dat er dit jaar mogelijk weer een mens op de maan landt en dat je
binnenkort voor zo’n 52 miljoen dollar een retourticket naar het ISS-ruimtestation kunt boeken. Wie vanuit een ruimteschip de aarde ziet zal vol verwondering zijn over onze prachtige planeet, en tegelijk onder de indruk komen van de onmetelijke leegheid van de ruimte. Wie gelooft dat God heel die eindeloze ruimte met zijn miljarden sterren heeft geschapen, zal daar des te meer van onder de indruk zijn. Maar de gedachte dat de sterren betekenis hebben, of dat de sterrenwereld harmonieus en goddelijk is, is ver bij ons vandaan komen te staan.
En toch, met al onze kennis hebben wij nodig dat ons de weg gewezen wordt. Wanneer we alleen afgaan op wat we met techniek en wetenschap bereiken, verliest niet alleen de sterrenwereld, maar ook het leven zijn zin en betekenis. Geen wonder dat in tijden van crisis als die van corona, horoscopen en astrologie opeens weer populair worden. Maar de vage beloftes van horoscopen creëren uiteindelijk vooral onzekerheid. Beter putten we hoop en duiding uit de Bijbel, en uit het kind dat de wijzen kwamen aanbidden.
Daarbij wordt die Bijbel zoveel rijker wanneer we ons verdiepen in het wereldbeeld van toen. Voor dit doel is het Nederlands Bijbelgenootschap bezig met een ‘Wereldbeeldbijbel’, te verschijnen in 2022, die lezers met toelichtingen en katernen toegang moet verlenen tot dat Bijbelse wereldbeeld. Zo’n uitgave maakt als het ware een reis door de tijd mogelijk, waardoor we de Bijbel kunnen lezen door de bril van de mensen toen. Die reis spreekt mij persoonlijk meer aan dan een reis door de ruimte.
Arco den Heijer is promovendus Nieuwe Testament aan de Theologische Universiteit Kampen. Hij schrijft dit artikel als lid van de gezamenlijke onderzoeksgroep BEST (Biblical Exegesis and Systematic Theology) van de Theologische Universiteiten in Apeldoorn en Kampen.
