‘Op wereldschaal kan het totale verbruik van kunstmest flink naar beneden’

‘Groter denken, kleiner doen.’ Dit motto van Herman Tjeenk Willink, oud-vicepresident van de Raad van State, in een recente beschouwing over democratie, schoot me in gedachten bij het lezen van enkele recente opiniebijdragen, onder meer over (kunst)mest en biologische landbouw(producten). Als we ze in breder perspectief zetten (‘groter denken’), dan zien we dat landgebruik niet alleen met voedsel te maken heeft, maar ook met natuur en biodiversiteit. Voor natuur is steeds minder oppervlak beschikbaar en overal waar de mens het land in gebruik heeft genomen, is de biodiversiteit een fractie van wat er was. En ook het klimaat dringt zich op: landgebruik leidt bijna overal tot het ontsnappen van grote hoeveelheden broeikasgassen uit de bodem.

Al in 1987 heeft de internationale Commissie Brundtland duurzame ontwikkeling omschreven als ‘een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie, zonder de behoeften van toekomstige generaties, zowel hier als in andere delen van de wereld, in gevaar te brengen’. Die definitie past de meeste boeren goed: zij denken in termen van generaties, omdat ze aan hun kinderen een levensvatbaar bedrijf willen overdragen. Daarbij gaat het in de eerste plaats om economische duurzaamheid.

Maar de boer heeft ook te maken met ecologische duurzaamheid: schaalvergroting en intensivering leiden tot belasting van het milieu en verlies aan natuur. Dat wringt. En dan is er ook nog sociale duurzaamheid: als de samenleving een bepaalde productiewijze niet accepteert en als het platteland leegloopt, komt de boer geïsoleerd te staan. Houd dat maar eens vol. De risico’s bij alle drie aspecten leiden er wereldwijd toe dat steeds meer jonge mensen voor zichzelf geen toekomst meer zien in de landbouw. Vaarwel duurzaamheid.

'Op wereldschaal kan het totale verbruik van kunstmest flink naar beneden.'

menselijk ingrijpen

Hoe is dat zo gekomen? Stelt u zich een stuk wilde natuur voor dat voor landbouw in beslag wordt genomen. Onwaarschijnlijk in Nederland, maar dagelijkse praktijk in Brazilië en elders. De vegetatie wordt verwijderd en voor de wilde planteneters en roofdieren is (bijna) geen plaats meer. Wat de bodem levert (water, plantenvoedende stoffen) was min of meer in balans met wat de oorspronkelijke vegetatie nodig had. Voor de gewassen die daarvoor in de plaats komen, levert de bodem vaak te weinig en soms te veel. Ziekten, plagen en onkruiden die eerder geen kans kregen, veroorzaken nu schade. Daarom is de mens overgegaan tot ingrijpen: grondbewerking, bemesting, gebruik van bestrijdingsmiddelen, irrigatie of juist ontwatering. Dit met ongewenste, vaak onvoorziene gevolgen: erosie, bodemdaling, verdichting van de ondergrond, milieubelasting met stikstof, fosfaat, bestrijdingsmiddelen, broeikasgassen, uitputting van watervoorraden. Niet bepaald duurzaam.

Als de landbouw (een groot) deel is van het probleem, kan die dan zodanig veranderen dat die ook (een groot) deel van de oplossing wordt? Toegegeven, verlies van biodiversiteit wordt óók buiten de landbouw veroorzaakt. Het milieu wordt niet alleen door de landbouw belast. Maar niettemin kan duurzaam bodembeheer een belangrijke bijdrage aan oplossingen leveren (‘kleiner doen’).

ja, het kan

Wat moet en kan, is het menselijk ingrijpen zeer drastisch verminderen en veranderen op basis van moderne ecologische en technologische inzichten voor verduurzaming van het bodembeheer. Dat wil zeggen: het land bijna jaarrond bedekt houden, bijvoorbeeld door teelt van grassen en bomen (tegen erosie en afspoeling); lichtere machines (tegen verdichting), vaste rijpaden (tegen verdichting van de rest van het land) en waar mogelijk de grond niet-kerend en ondiep bewerken; gewasveredeling gericht op doorworteling van de bodem, onkruidonderdrukking en meeropbrengst tussen gewassen; mengteelten en vruchtwisseling met een groter aandeel vlinderbloemigen (om de opbrengst te verhogen, bestuiving en onderdrukking van ziekten en plagen te bevorderen en stikstof uit de lucht vast te leggen); (meer) compost toepassen (om de organische stof in de bodem op peil te houden).

Al deze maatregelen leiden tot aanzienlijk minder en efficiënter gebruik van meststoffen, bestrijdingsmiddelen, water en fossiele brandstoffen. Hoe kan dat? Voor een belangrijk deel doordat het bodemleven erdoor wordt gestimuleerd en bewust gebruik wordt gemaakt van de interactie gewas-bodemleven-bodem. Met als gevolg dat ‘wij’ minder aan de grond hoeven te doen en de grond meer voor ‘ons’ doet. Wat nodig is, kunnen we meten door bodem- en gewasanalyses of met bodemsensoren die de conditie van de bodem bepalen en met drones die de actuele conditie van het gewas beoordelen.

flink naar beneden

Hier past één kanttekening bij. Stel dat de bodemvruchtbaarheid van nature laag is, of is geworden door onverstandig landgebruik. En stel dat we daar niettemin voedsel willen verbouwen, bijvoorbeeld omdat er veel mensen wonen, zoals in Afrika beneden de Sahara. Dan moet daar eerst de bodemvruchtbaarheid naar een hoger niveau worden gebracht. Daar is onder meer kunstmest voor nodig, liefst in combinatie met organische meststoffen, dan werkt het beter. Maar op veel plekken elders wordt juist te veel kunstmest toegepast. Op wereldschaal kan het totale verbruik van kunstmest flink naar beneden, omdat er te veel in het milieu terechtkomt. Op dit moment worden moderne ecologische inzichten vooral toegepast in de biologische landbouw en technologische in de gangbare landbouw.

Het wordt tijd dat die inzichten elkaar versterken in de hele landbouw. Willen we dat doen voor ecologische, sociale en economische duurzaamheid, dan is een transformatie nodig van complete voedselsystemen (van grond tot mond en weer terug naar de grond). Daaraan moeten verschillende combinaties meedoen van boeren(organisaties), hun toeleveranciers en afnemers, loonwerkers, transporteurs, banken, verzekeraars, consumenten(organisaties), niet-agrarische terreinbeheerders en overheden.

Onrealistisch? Nee hoor, het gebeurt al. In Nederland en daarbuiten werken coalities aan reële mogelijkheden en verdienmodellen voor optimale afstemming van voedselsystemen op de ‘productie’ van zuiver grondwater, levende sloten en rivieren, vitale bodem, schone lucht en een landschap met ruimte voor natuur en biodiversiteit. Dat vraagt en geeft vertrouwen, in elkaar en in de toekomst. Op basis van: groter denken, kleiner doen. <