Rutte door het oog van de naald na Kamerbrede motie van afkeuring

Den Haag

Sinds het begin van zijn premierschap hing de politieke carrière van VVD-leider Mark Rutte nooit aan zo’n flinterdun draadje als donderdag – en de vroege uren van vrijdagmorgen. Maar liefst veertig minuten had de CDA-fractie voor overleg over een motie van wantrouwen van PVV-fractievoorzitter Geert Wilders. Uiteindelijk kwam er geen steun, net als van D66 en de ChristenUnie. Het verschil: slechts drie zetels. Daarmee kan Rutte voorlopig door.

Maar de vraag is: waarmee kan hij precies door? Want een motie van afkeuring – iets minder stevig dan wantrouwen, maar toch een zeldzaam middel – kreeg ẃel steun van een ruime Kamermeerderheid. Zestien van de zeventien partijen brachten VVD-leider Rutte daarmee grote schade toe. Voor de verkiezingen spraken partijen de hoop uit op een snelle formatie, het liefst voor de zomer al klaar, maar vrijdagmorgen was iedereen het erover eens: dit gaat nog erg lang duren. Welke partij kan nog geloofwaardig met Rutte aan de onderhandelingstafel gaan zitten? De dertien partijen die het vertrouwen in hem opzegden, zullen daar zéker niet op zitten te wachten. Maar ook de huidige coalitiepartijen staan niet te popelen. Volgens ChristenUnie-leider Gert-Jan Segers – die ook vóór het Omtzigt-schandaal niet gretig was op regeringsdeelname – is deelname aan een nieuw kabinet alleen nog maar moeilijker geworden. Ook Wopke Hoekstra (CDA) en Sigrid Kaag (D66) spraken hardop serieuze twijfels uit.

‘ik heb niet gelogen’

De stemming over het vertrouwen in Rutte vonden pas plaats nadat de Kamer ruim twaalf uur had gedebatteerd. Daarin kwam de VVD-leider onder zwaar vuur van nagenoeg alle andere partijen. Maar hij toonde zich strijdvaardig. ‘Ik heb niet gelogen, ik heb de volledige waarheid gesproken’, bezwoer hij keer op keer in het historische debat. Een verbijsterd parlement wilde echter álles weten over zijn opstelling in de formatie, en vooral antwoord op de vraag: heeft hij bij de ex-verkenners wel of niet gesproken over Omtzigt? En zo ja, wat is er dan precies gezegd?

‘Je moet wat met Omtzigt: minister maken’, citeerde ChristenUnie-fractievoorzitter Gert-Jan Segers uit het VVD-deel van de gespreksverslagen met de verkenners. ‘Dat wijst voor mij op een motief: dat het kabinet last heeft van een vasthoudend Kamerlid.’ De harde verwijten van parlementariërs raakten Rutte in zijn integriteit, liet de demissionair premier op felle toon merken. Rutte beklemtoonde dat de VVD niets tegen Omtzigt heeft, en dat het de liberalen ook niet uitmaakt welke functie de populaire volksvertegenwoordiger gaat bekleden. Hij daagde Segers op bijna emotionele wijze uit: ‘Vertrouwt u mij of vertrouwt u mij niet? Dat is aan u om te beantwoorden. We werken nu vier jaar intensief samen in een coalitie en ik heb u nooit belazerd.’

Ook D66-leider Sigrid Kaag, die eerder met Rutte in het verkenningsbootje stapte, heeft grote aarzelingen. ‘Hier scheiden onze wegen’, zei ze al vroeg in het debat. Vorige week verklaarde Rutte voor de tv-camera’s, mede namens Kaag, dat beiden niet met de verkenners hebben gesproken over Omtzigt. Donderdagochtend bleek dat wél het geval, maar volgens Rutte is er slechts besproken dat een mogelijke positie voor Omtzigt in het kabinet – welke dan ook – voor de VVD geen probleem zou zijn.

vertrouwen

Kaag, in haar wiek geschoten doordat Rutte ook namens haar niet de waarheid sprak, zei dat persoonlijke integriteit een van de belangrijkste waarden in het leven is. ‘Ik vraag u de ernst van dit alles op uw schouders te nemen. Anders is er geen uitweg. De crux van dit debat is: is de schade nog te herstellen?’

Maar met een simpel ‘ja’ op die vraag kwam de demissionair minister-president er ditmaal niet vanaf. Het vertrouwen in Rutte zakte na tien-en-een-half jaar premierschap naar een absoluut dieptepunt. Zelfs de partijen die hem nog het minst hard aanvielen – D66, ChristenUnie, SGP – konden het niet opbrengen openlijk hun vertrouwen in de VVD-leider uit te spreken.

Met name de manier waarop Rutte zich verweerde tegen de aantijgingen van zijn politieke concurrenten wekte ergernis. Aan een gesprek over Omtzigt had hij ‘geen herinnering’, aldus de premier. Hij had de woorden nog niet uitgesproken of enkele Kamerleden lachten hem openlijk, en duidelijk hoorbaar, uit. Het gebrekkige geheugen van Rutte in lastige politieke situaties is berucht. GroenLinks-leider Jesse Klaver gaf een pijnlijke opsomming van momenten waarop Ruttes herinnering hem in de steek liet: bij het bombardement op een Iraakse stad, bonnetjes bij de Teevendeal, memo’s van de dividendbelasting en toen voormalig VVD-fractievoorzitter Halbe Zijlstra in opspraak kwam. ‘Iedere keer dat u in de problemen komt, begeeft uw geheugen het’, sneerde Klaver. ‘Nu ligt er, voor het eerst in tien jaar, keihard bewijs. Dát is waarom u zo’n boze Kamer tegenover u heeft.’

notitie

Voordat de positie van Rutte concreet ter stemming kwam, kwamen oud-verkenners Kajsa Ollongren en Annemarie Jorritsma aan het woord – met wie het parlementair precedentloze debat officieel gevoerd moest worden. Opvallend: ruim een week nadat de notitie over ‘functie elders’ voor Omtzigt voor het éérst opdook, was toen nog steeds niet duidelijk waar die notitie vandaan kwam. In een emotioneel betoog bood ex-verkenner Kajsa Ollongren haar excuses aan de Tweede Kamer aan, en aan Pieter Omtzigt persoonlijk.

Hoe kon dit allemaal gebeuren? Ollongren was vorige week erg geschrokken van een positieve coronatest, zei ze met een snik in haar stem. Ze liep toen snel de formatiekamer uit en griste daarbij haar papieren bij elkaar. Eén blad werd gefotografeerd, en dat had volgens de oud-verkenner nooit mogen gebeuren. Die notities had zij overigens niet zelf opgeschreven, bezwoer Ollongren. Pas na vragen van SP-leider Lilian Marijnissen verklaarde ze dat de ‘ambtelijke staf’ het document had opgesteld.

Dat de oud-verkenners maandag nog verklaarden dat geen énkele fractievoorzitter met hen over Omtzigt had gesproken, weet Ollongren aan geheugenverlies. Beide verkenners konden zich simpelweg niet herinneren dat Rutte wel dégelijk over het CDA-Kamerlid had gesproken. Ollongren en Jorritsma hadden daar zelf ook geen aantekeningen van gemaakt. ‘Het was geen relevante informatie.’

De Tweede Kamer nam echter geen genoegen met deze verklaring. PVV’er Wilders sprak van een gefabriceerd onzinverhaal. ‘Denkt u dat wij gek zijn?’ wierp hij de voormalig verkenners voor. Ook fractievoorzitters van onder meer CDA en PvdA toonden zich kritisch. ‘Ik vind het echt lastig te geloven dat niemand het gesprek met Omtzigt heeft onthouden’, zei Lilianne Ploumen (PvdA).