Lodewijk Asscher zet met zijn vertrek ook het kabinet voor het blok

Den Haag

Ook in zijn besluit op te stappen als PvdA-lijsttrekker, is Lodewijk Asscher een strateeg. Terwijl kortgeleden nog werd gesuggereerd dat de PvdA geen snoeiharde gevolgen zou willen verbinden aan de toeslagenaffaire - vanwege Asschers betrokkenheid - trekt de sociaaldemocratische voorman nu juist zélf de ultieme consequentie. Hij concludeerde dat de affaire hem zou blijven achtervolgen. Maar daarmee maakt hij het ook de andere hoofdrolspelers lastig.

Premier Mark Rutte staat nu vol in de schijnwerpers, net als zijn partijgenoot Eric Wiebes - nu minister van Economische Zaken, maar in het vorige kabinet verantwoordelijk voor de Belastingdienst. De beide VVD’ers hebben weinig trek in aftreden. ‘Ik ben minder van de Haagse symboliek’, liet Wiebes zich deze week ontvallen. Ook van Rutte is bekend dat hij het aftreden van het kabinet niet voor de hand vindt liggen. Wat voor de beide VVD-politici echter nóg onaantrekkelijker is, is aftreden zonder dat het hele kabinet opstapt.

‘Ik vind dat we de democratie meer dienen door fouten toe te geven, en dat je daarmee fouten voorkomt, dan door tactisch zwijgen’, zegt Asscher in een filmpje waarin hij donderdagochtend zijn vertrek bekendmaakte. De politieke cultuur ligt immers onder het vergrootglas, beklemtoont hij. En ook al zegt Asscher stellig dat hij niet wist dat de Belastingdienst een onterechte jacht op duizenden gezinnen had geopend, hij zat er wel bij toen de ministeriële commissie fraudeaanpak een harde strijd tegen vermeend misbruik van publiek geld goedkeurde. De jacht op de ‘fraude’ met kinderopvangtoeslag raakte duizenden gezinnen in het hart.

Behalve Asscher zat ook premier Rutte in die commissie. Net als Asscher beklemtoont hij persoonlijk niet op de hoogte te zijn geweest van de misstanden, maar Asscher neemt er als oud-minister van Sociale Zaken nu wel zijn verantwoordelijkheid voor. En dat terwijl feitelijk niet híj nog de politieke verantwoordelijkheid draagt, maar Wouter Koolmees, die Asscher als minister opvolgde. Want zo werkt het in de politiek: een bewindspersoon is ook politiek verantwoordelijk voor de fouten van zijn voorgangers op die plek.

Met zijn stap plaatst Asscher de huidige bewindslieden voor een dilemma. Premier Mark Rutte staat in Den Haag bekend als ultieme overlever. Zijn woorden eerder deze week dat het kabinet in elk geval ‘missionair’ moet blijven bij de coronabestrijding, laten zien dat hij intussen rekening houdt met een kabinetsval. Voor Rutte is het opstappen van het kabinet sowieso aantrekkelijker dan opstappen als premier: de VVD leunt voorlopig vrijwel volledig op hem, zeker nu Klaas Dijkhoff de politiek verlaat. En Rutte kan als demissionair premier gewoon blijven functioneren. In de verkiezingscampagne blijft de toeslagenaffaire echter zijn zwakke plek: de hardvochtige fraudejacht werd onder Rutte aangezwengeld.

uitstel verkiezingen

De Kamerverkiezingen van 2021 worden hoe dan ook historisch, met beeldbepalende partijen die kort voor de stembusstrijd nog van lijsttrekker wisselen: na het CDA treft nu ook de PvdA dit lot. Tel daarbij op een kabinet dat vermoedelijk midden in de grootste naoorlogse crisissituatie aftreedt - wellicht vandaag al - plus de onzekerheid of de verkiezingen in het huidige stadium van de pandemie wel veilig en ordelijk kunnen verlopen. Uitstel van de stembusgang kan noodzakelijk worden, maar voor diverse partijen ook zomaar aantrekkelijk.

Lodewijk Asscher - beeld anp / Bart Maat