In maart wel of niet naar de stembus? ‘Na de moord op Fortuyn gingen de verkiezingen ook door’
Den Haag
Premier Mark Rutte ziet geen reden om de verkiezingen uit te stellen. ‘Alles is erop gericht om de verkiezingen te laten doorgaan’, zei hij dinsdagavond. Maar hoe democratisch zijn zulke verkiezingen als straks veel mensen uit angst voor corona thuisblijven?
‘Dat is zeker een zorg’, zegt staatsrechtdeskundige Wim Voermans van de Universiteit Leiden. ‘Maar dat kun je ook zeggen over vorst of nat weer. Er is altijd wel een reden voor mensen om thuis te blijven.’
Hij wijst erop dat het kabinet al van alles doet om de verkiezingen ‘coronaproof’ te laten verlopen. Bijvoorbeeld door de verkiezingen over drie dagen te spreiden en ouderen de mogelijkheid te geven schriftelijk te stemmen. Uitstel is volgens hem ‘heel onverstandig’. ‘Verkiezingen zijn ongelofelijk belangrijk in een democratie. Het is de verversing van ons leiderschap en de manier waarop wij onze democratie vormgeven. Het is niet zomaar een dingetje. Je moet het als allerlaatste optie overwegen.’ Dat andere landen wél kiezen voor uitstel, telt voor hem niet. ‘Dat is hun keus. Toen Pim Fortuyn werd vermoord, was het land in rep en roer, maar gingen de verkiezingen door. Het moet raar lopen, wil ik voorstander worden van uitstel.’
wetswijziging
Wanneer de politiek de verkiezingen wil uitstellen, is daar een wetswijziging voor nodig, zegt politicoloog Tom Louwerse. ‘Daarvoor is dan een brede meerderheid in de Kamer nodig’, zegt de man achter Peilingwijzer - waarin peilingen worden gecombineerd.
‘Dat moeten niet alleen de coalitiepartijen besluiten. En uitstel is alleen aan de orde als echt blijkt dat veilige verkiezingen onmogelijk zijn. Dat kan het geval zijn als de coronasituatie de komende weken verder verslechtert. Dan zou een beperkt uitstel van bijvoorbeeld zes maanden een optie kunnen zijn.’
Wanneer de politiek besluit de verkiezingen uit te stellen, moet ook worden gewerkt aan het scenario dat ook de uitgestelde verkiezingen onverhoopt niet veilig kunnen verlopen, zegt Louwerse. ‘Je moet zorgen dat kiezers dan toch kunnen stemmen. Bijvoorbeeld via de post.’
Op 17 maart mogen alleen kiezers vanaf zeventig jaar via de post stemmen. ‘Het kabinet kan nog kijken of het lukt die groep alsnog uit te breiden. Want omdat de mensen onder de zeventig jaar naar een stembureau moeten, ligt een opkomstdempend effect voor de hand. Al maakt het een groot verschil of we in maart in een relatief rustige coronasituatie zitten, of in Londense toestanden.’
Is stemmen per post veilig? Ja, reageert Louwerse. ‘Uit Amerika zijn er wel geluiden over mogelijke fraude hiermee, bijvoorbeeld als iemand voor een overleden partner stemt. Maar dat zijn incidenten. Een groter risico is dat het stemgeheim minder is gewaarborgd. Een huisgenoot of partner kan iemand onder druk zetten, terwijl je in het stemhokje volledig je eigen keus kunt maken.’
Anders dan Voermans laat Louwerse iets meer ruimte voor uitstel. ‘Het is lastig te zeggen waar je de grens moet trekken’, vindt Louwerse. ‘Dat een deel niet komt stemmen, is een democratisch probleem, maar uitstel van de verkiezingen is dat ook. Alles afwegende, zou je een beperkt uitstel kunnen overwegen.’
Beiden zijn het erover eens dat er weinig tijd meer is. Het wijzigen van de wet kost tijd en gemeenten gaan na 1 februari aan de slag met de kandidatenlijsten, zegt Voermans. ‘Wat je niet wilt, is een rommelige verkiezing.’ Louwerse: ‘Het moet duidelijk zijn voordat de Kamer op 12 februari met verkiezingsreces gaat, zoals nu de bedoeling is.’ <
invloed pandemie op verkiezingen varieert in andere Europese landen
Annegina Randewijk
In Polen stonden, ondanks de pandemie, rijen mensen te wachten om hun stem uit te brengen bij de presidentsverkiezingen. - beeld epa / Marcin Bielecki
Verkiezingen in tijden van corona. Voor Nederland wordt het een nieuwe ervaring, maar in Europa zijn ons al veel andere landen voorgegaan. Wat deed dit met het stemgedrag?
Terwijl het coronavirus het sociale leven tot stilstand brengt, zijn er afgelopen jaar toch 29 verkiezingen georganiseerd in Europa. Daarvan werden 25 verkiezingen - tijdelijk - uitgesteld. Zoals in Frankrijk: na drie maanden uitstel gingen in juni de stemlokalen voor de lokale verkiezingen weer open. Maar de opkomst bereikte, vanwege angst voor besmetting, een dramatisch dieptepunt. Bijna 60 procent van de bevolking liet zich niet zien bij het stemlokaal, omgerekend bleven 16,5 miljoen stemgerechtigden thuis.
En dat in een land als Frankrijk waar de opkomst meestal hoger ligt dan in andere Westerse landen. Uit een peiling van onderzoeksbureau Sopra Steria bleek dat 43 procent niet was gaan stemmen vanwege angst om besmet te raken met het coronavirus. Een ander opvallend gegeven is dat de linkse groene partij Europe Écologie Les Verts baat had bij de lage opkomst. Zij wonnen in rechtse bolwerken zoals de stad Bordeaux die sinds 1947 gedomineerd werd door centrumrechtse politieke partijen.
Marine Le Pen was met haar partij Rassemblement National Movement - het vroegere Front National - de andere winnaar van de verkiezingen. Wel iets minder groots dan de Groenen, maar RNM won voor het eerst in een stad met meer dan honderdduizend inwoners. De analisten verklaren deze verrassende uitslag deels door te wijzen op de lage opkomst vanwege de pandemie en de toenemende desinteresse van de Franse bevolking in de politiek. Tommaso Giommoni en Gabriel Loumeau van de universiteit van Zürich onderzochten het stemgedrag in de verschillende Franse regio’s. Ten tijde van de verkiezingen was de ene helft van Frankrijk in een harde lockdown terwijl het noordelijke deel te maken had met een zachte lockdown. De onderzoekers schrijven: ‘We zagen dat mensen die te maken hebben met een harde lockdown geneigd zijn om voor de zittende politici te stemmen. Daarnaast zagen we een hogere opkomst in gebieden met een harde lockdown.’
In andere Europese landen zoals Polen, Zwitserland, Italië en Slowakije was een aanzienlijk grotere opkomst waar te nemen. In Polen werden de verkiezingen uitgesteld na een warrige periode waarin de regering compleet wilde overstappen op stemmen via de post. Dit bleek moeilijk uitvoerbaar, omdat het land nooit eerder deze methode had toegepast bij de verkiezingen. Vlak voordat de Polen hun stembrief thuis door de brievenbus moesten ontvangen werd de operatie afgeblazen. En de verkiezingen werden twee maanden uitgesteld. Toen de stemlokalen opengingen verzamelden zich rijen mensen met uiteindelijk 73 procent van de stemgerechtigden die hun stem uitbrachten.
De komende maand gaan ook de Portugezen, Liechtensteiners en Bulgaren naar de stembus. Op 24 januari staan de presidentsverkiezingen in Portugal gepland. De overheid vraagt stemmers hun eigen pen mee te nemen naar het stemlokaal. Daarnaast biedt zij ouderen de mogelijkheid hun stembiljet op te sturen met de post.
