Járen verspild en geen stap verder
Den Haag
Marcelis Boereboom, tussen 2013 en 2017 directeur-generaal bij SZW, voelde al snel na zijn aantreden ‘ongemak’ over de hardheid van de Wet Kinderopvang. Dat ouders bij kleine fouten meteen hun hele toeslag moesten terugbetalen, zat hem niet lekker. ‘De wet stelde de burger in volle omvang verantwoordelijk voor het betalen van de verplichte eigen bijdrage aan de kinderopvangorganisatie. Ook ging de overheid uit van een enorm krachtige burger die de wet goed kende. Dat vond ik veel gevraagd van de toeslagontvangers.’
Ook Maaike van Tuyll, sinds 2016 directeur Kinderopvang op het ministerie, zat in haar maag met de strikte uitleg van de wet. ‘Ik vond het idioot dat je alles moest terugbetalen als je een deel van de eigen bijdrage niet betaalde.’ Volgens haar was ze niet de enige die er zo over dacht. ‘Het gevoel bij SZW was dat mensen hierdoor in de knel kwamen.’ En ten slotte secretaris-generaal Loes Mulder, sinds 2016 de hoogste ambtenaar op SZW: ‘De bel over die hoge terugvorderingen rinkelde bij mij wel. Daar gingen we iets aan doen.’
De dramatische gevolgen van de alles-of-nietsbenadering bij het terugvorderen van toeslagen stonden dus al sinds 2013 duidelijk op het netvlies bij de SZW-top. En toch werd er zeven jaar lang niets tegen gedaan. Uit het relaas van de drie betrokkenen komen de redenen voor die passiviteit helder naar voren. Hun goede bedoelingen gingen ten onder aan ambtelijke stroperigheid en territoriumgevechten tussen ministeries.
De leden van de parlementaire onderzoekscommissie vallen tijdens de verhoren van de ene verbazing in de andere. Boereboom vertelt hoe de Belastingdienst in 2014 bij SZW aanklopte met een voorstel om het invorderingsbedrag bij kinderopvangtoeslagen te beperken tot de niet betaalde eigen bijdrage plus een ‘redelijke’ boete. Ook de Belastingdienst was namelijk niet gelukkig met de alles-of-nietsaanpak die zo hardvochtig uitpakte voor ouders, en wilde deze verzachten. Daarvoor was echter toestemming nodig van de minister van SZW, omdat die beleidsverantwoordelijk is voor de kinderopvangwet.
weggehouden
Maar het voorstel van de Belastingdienst is zeer waarschijnlijk nooit aan Lodewijk Asscher voorgelegd, beaamt Boereboom. Tot grote frustratie van de commissieleden kan hij niet vertellen waarom dat niet is gebeurd. Boereboom legt uit dat hij deze kwestie destijds overliet aan de directeur kinderopvang, Martin Flier. De commissieleden beschikken over informatie dat Flier het voorstel bewust bij Asscher zou hebben weggehouden, omdat de ambtenaar ertegen was. Ze kunnen het Flier niet zelf vragen, want hij kan wegens persoonlijke omstandigheden niet verhoord worden. Het verdonkeremaande versoepelingsvoorstel uit 2014 was een gemiste kans die tot minimaal vier jaar vertraging leidde. Terwijl de fraudejacht van de Belastingdienst totaal ontspoorde, zaten ze bij SZW te broeden op een ingrijpende wijziging van het toeslagenstelsel. Zowel Boereboom als Van Tuyll laat tijdens het verhoor weten dat ze tussen 2014 en 2018 volledig gericht waren op het bedenken van een systeem waarin de overheid geen toeslagen aan ouders betaalt, maar de kinderopvanginstellingen direct financiert. Zo’n systeem zou tot veel minder (hoge) terugvorderingen leiden, dus het probleem oplossen.
Maar zo’n ingrijpende wijziging kost veel tijd. Terwijl de ambtenaren op SZW maand na maand in studiegroepen en expertmeetings zaten te delibereren over juridische waarborgen, politieke haalbaarheid en de vraag wie dat nieuwe stelsel moest uitvoeren, zette de Belastingdienst elke maand honderden toeslagen stop. Dus elke maand dat ze op SZW zaten te vergaderen, kwamen er in het hele land gezinnen in grote problemen. Alsof dat nog niet erg genoeg was, trad er eind 2017 een nieuw kabinet aan. De nieuwe staatssecretaris, Tamara van Ark, besloot in 2018 plotseling om het plan – waar haar ambtenaren vier jaar aan gewerkt hadden – af te serveren. Volgens Van Tuyll gebeurde dat op verzoek van staatssecretaris van Financiën Menno Snel, die de uitvoering van de toeslagen bij nader inzien toch liever bij zijn eigen Belastingdienst wilde houden. Dit terwijl diezelfde Belastingdienst in 2015 nog dolgraag van die moeilijk taak af wilde, aldus Van Tuyll.
mosterd na de maaltijd
Het resultaat: járen verspild en geen stap verder gekomen. Wel stelde Van Tuyll in 2018 toen zelf maar voor om het terugvorderingsbeleid te versoepelen. Ze kreeg toestemming van het kabinet om een voorstel uit te werken, maar ook dat stuitte intern op allerlei ambtelijke bezwaren, onder andere van juristen die vreesden voor ‘precedentwerking’. Pas toen het toeslagenschandaal een jaar later tot volle uitbarsting was gekomen, was Van Tuylls voorstel gereed. Mosterd na de maaltijd, want nog geen twee weken later oordeelde de Raad van State dat ook de bestaande wetgeving een soepeler terugvorderingsbeleid mogelijk maakt. De noodzakelijk geachte wetswijziging waar zowel de Belastingdienst, als Financiën, als SZW zeven jaar tegenaan gehikt had, bleek achteraf helemaal niet nodig.
Ondertussen werd er in 2019 ook nog geruzied over geld tussen de ministeries van Financiën en SZW. Menno Snel wilde alvast een paar honderd gedupeerde ouders financieel compenseren, maar de ambtelijke top van SZW was verbolgen omdat Financiën de rekening van 20 miljoen euro aan SZW wilde presenteren. Van Tuyll stuurde daarover boze appjes naar haar baas Mulder.
Commissievoorzitter Chris van Dam vat de gang van zaken op vernietigende wijze samen. Tegen Boereboom: ‘U bent dus al die tijd bezig een nieuw huis te bouwen, terwijl uw huidige woning in de fik staat en iedereen vergeet die brand te blussen.' Boereboom: ‘Het spijt me zeer.' Mulder: ‘We hadden dit sneller moeten regelen.' Van Tuyll: ‘Ik vind het achteraf ook stom.' <