Was het maar zo dat bureaucraat angst kent

Nieuws
Een bureaucraat kent – anders dan vaak wordt gedacht – geen angst. Dat is goed, want hij moet zijn werk kunnen doen zonder aanzien des persoons. Maar het brengt ook risico’s mee.
René te Bos
maandag 20 april 2015 om 03:00
Was het maar zo dat bureaucraat angst kent
Was het maar zo dat bureaucraat angst kent novum / Erald van der Aa

Angst is niet hetzelfde als bang zijn. Een van de grootste denkers over angst, de Deense filosoof Søren Kierkegaard, heeft erop gewezen ‘dat de angst beslist te onderscheiden is van de vrees en soortgelijke begrippen’. Een voorbeeld: vrees heeft betrekking op de diepte van het ravijn. Je zou er immers in kunnen vallen. Angst ontstaat als je het gevoel krijgt dat je er zomaar in kunt springen. Bijna nog griezeliger wordt het als je beseft dat je ook de vriend met wie je daar bent, in dat ravijn kunt duwen.

Van bureaucraten kun je veel zeggen, maar niet dat ze angstig zijn. Ze worden geacht angst niet toe te laten. Voor deze mensen moet de wereld zo veel mogelijk ontdaan worden van sympathie en antipathie, van elke vorm van pathos. Van liefde en woede, van overmoed en angst.

het systeem

Kierkegaard streed tegen alles wat de authenticiteit en de innerlijkheid van de mens bedreigde: de algemene opinie, de massa, het geroddel, de staat, de Lutherse Kerk, christenheid en de bureaucratie. Niet dat hij het woord ‘bureaucratie’ zelf gebruikte, maar zijn pijlen richtte hij in ieder geval op wat hij zelf zo graag ‘het systeem’ noemde. Daarbij gaat het onder meer om wat de innerlijkheid van de mens uitholt.

Als Kierkegaard gelijk heeft, moeten we dus vooral angstig zijn voor een wereld die niet genoeg angstig wil zijn. Het heeft dus geen enkele zin om, zoals zo vaak gebeurt, te beweren dat de bureaucratie een wereld is die stijf staat van de angst. Was het maar zo. Het probleem is veeleer dat bestuurders en bureaucraten geen angst kennen. Angst veronderstelt immers innerlijkheid en is daardoor iets persoonlijks. Hij raakt aan iemands existentie. Dat is juist iets wat in een bureaucratie koste wat het kost voorkomen moet worden.

Ik noem drie recente voorbeelden waaruit het gebrek aan angst en innerlijkheid overduidelijk blijkt:

1. Niet lang geleden ontstond er ophef in een bejaardencentrum in het noorden van het land omdat een 103-jarige bewoonster van dat centrum een Body Mass Index van onder de 20 had. Omdat 20 de minimumeis is, gingen de alarmbellen bij de controlerende instanties af. Van de directie van het bejaardencentrum werd verwacht dat ze zo snel mogelijk een plan van aanpak zou hebben klaarliggen om mevrouw weer boven de 20 te tillen. De mensen die een dergelijke idiote eis stellen, gaan onmiddellijk op de automatische piloot en denken verder niet na over het feit dat de betrokken persoon ondanks een zekere magerzucht toch een vrij respectabele leeftijd heeft gekregen. Waarom niet? Ze deden hun werk en zolang dat het geval is, is angst voor de consequenties ervan uitgesloten.

2. Een van de grote problemen met bureaucratieën is dat ze iedereen infecteren met de noodzaak van administratief werk. Het overkomt onderwijzers, politiemensen, gemeenteambtenaren en zorgverleners. Twintig tot dertig procent van de werktijd van niet-administratief personeel wordt besteed aan administratieve taken, bijvoorbeeld in de geestelijke gezondheidszorg. Klinisch psycholoog Paul Betgem noemt behandelplannen schrijven en bijstellen, correspondentie met verwijzers, zittingsverslagen bijhouden, documentatie opstellen voor arbo- en bedrijfsartsen, tussentijdse rapportages bijwerken. Daar is echter nog meer bij gekomen: de RDM-systematiek. ‘De cliënt online vragenlijsten laten invullen, met herhalingen en een eindmeting, de gegevens verantwoord doorsturen naar de verzekeraars en het declaratiesysteem.’

Het is niet moeilijk soortgelijke gegevens ook in andere sectoren boven tafel te krijgen.

De onderliggende boodschap is helder: de essentie van werk verschuift van zorg of veiligheid naar correcte administratieve verwerking. Niet helemaal duidelijk is wie hier precies verantwoordelijk voor zijn, want iedereen zegt uiteindelijk van de bureaucratie af te willen. Wat echter het meest frappeert, is dat de logica waarmee alle bureaucratische systematiek wordt opgelegd, nergens tot grote onrust of angst leidt, bijvoorbeeld omdat ze enorm hoge kosten met zich meebrengt of omdat ze mensen intens ongelukkig maakt met hun werk. Zeker, soms is er gemopper, maar daarna gaan de meesten van ons over tot de orde van de dag.

3. Talloos zijn de voorbeelden van managers en bestuurders die door vreemde beslissingen, die weinig met de corebusiness van hun organisatie te maken hebben, rampspoed hebben aangericht. Men heeft meestal niet geïnvesteerd in de kwaliteit van het werk, maar in vastgoed, derivaten of simpelweg in lucht. Opleidingsinstituten zijn in moeilijkheden gekomen door het neerzetten van te prestigieuze gebouwen, ziekenhuizen kwamen in geldnood doordat er verkeerde investeringsbeslissingen werden genomen, woningbouwverenigingen dachten dat het om toegang tot de kapitaalmarkten ging in plaats van om het onderhoud van de woningvoorraad en verzekeraars houden de gezondheidszorg in een ijzeren greep. De bureaucraten die hier verantwoordelijk voor zijn, komen er altijd mee weg, alle parlementaire-enquêtecommissies ten spijt. Ze hebben, als puntje bij paaltje komt, geen enkele reden voor angst.

Batseba-syndroom

Hun houding kun je vergelijken met die van de oude Bijbelse figuur koning David die, nadat hij met de vrouw van een van zijn krijgsheren, de mooie Batseba, het bed in was gedoken, er ook mee dacht weg te komen. Hij was immers koning. Managementprofessoren hebben in dit Bijbelverhaal aanleiding gezien om een onderliggend syndroom van angstloosheid aan te duiden: het Batseba-syndroom.

Het grote verschil tussen koning David en de hedendaagse bestuurders is dat Jahwe de koning er niet mee weg liet komen. (‘U bent die man.’) De koning toont vervolgens diep berouw. Dat hoef je van hedendaagse bestuurders, managers en ambtenaren niet te verwachten, zeker niet als ze hoog genoeg op de organisatieladder zijn geklommen. Toch zou je willen dat ze iets van het verhaal van David opstaken. De door Jahwe gezonden profeet wijst David erop dat hij een mens van vlees en bloed is en dat hij als zodanig ook verantwoordelijk is voor vormen van machtsmisbruik die hij zich als koning, dat wil zeggen als ambtenaar, dacht te kunnen veroorloven.

Ook de Bijbellezer wordt plotsklaps via een retorische truc bij de les gehouden. In hoeverre verschilt hij of zij eigenlijk zelf van de koning? Wordt de lezer zelf ook geraakt door het vertelde?

Het gegeven dat bureaucratie geen ruimte laat voor angst is in sommige opzichten bevrijdend. De bureaucraat hoort zijn werk te doen zonder wrok en affectie of, in Kierkegaards termen, zonder antipathie en sympathie en dus ook zonder angst. Maar als zijn werk al het andere werk gaat domineren, dan kan het geen kwaad na te denken over de risico’s die dat meebrengt. Bureaucraten kennen immers geen angst. Juist daarom zijn ze zo beangstigend. <

Mail de redactie
Mail de redactie
Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt.
Afbeelding

Verdachte aanslag bij Moskou in beroep tegen hechtenis

Een van de verdachten die vastzit vanwege de aanslag bij Moskou van vorige week is is in beroep gegaan tegen zijn voorlopige hechtenis, schrijft het Russische persbureau RIA Novosti.

Afbeelding

ILT start dit weekend met handhaven op misbruik slots Schiphol

De Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) begint vanaf zondag met het controleren van vluchten op Schiphol om te zien of ze misbruik maken van toegewezen start- en landingsrechten, zogeheten slots.

Afbeelding

Provincie Utrecht investeert 15 miljoen euro in Stedin

De provincie Utrecht investeert 15 miljoen euro in netbeheerder Stedin om de problemen op het elektriciteitsnet aan te pakken. De aandeelhouders van Stedin zijn deze week akkoord gegaan met toetreding van de provincie als aandeelhouder.

Afbeelding

Lerarenbeurs komend schooljaar verlengd en verhoogd, meldt OCW

Leraren en docenten die een opleiding willen volgen aan een hogeschool of universiteit kunnen ook volgend schooljaar gebruikmaken van de zogeheten lerarenbeurs.

Afbeelding

Winst Brabantia stijgt door minder flexwerkers

Brabantia, fabrikant van onder meer prullenbakken en broodtrommels, heeft vorig jaar meer winst gemaakt dan in 2022. Consumenten kochten volgens topman Tijn van Elderen net zoveel producten als het jaar daarvoor, ondanks dat het bedrijf uit het Noord-Brabantse Valkenswaard zijn..

Afbeelding

Mercedes-Benz aansprakelijk gesteld in sjoemeldieselzaak

De rechter in Duitsland heeft autoconcern Mercedes-Benz Group aansprakelijk gesteld in een zaak die bezitters van sjoemeldiesels hadden aangespannen. Het toenmalige Daimler zou jarenlang software in dieselauto's hebben geïnstalleerd.