Weerzin-wekkend rapport
Het zijn vragen waarvan je wilde dat je ze niet hoefde te stellen. Zo begint de Washington Post een overzicht van de belangrijkste punten uit het rapport over het ondervragingsprogramma van de CIA, na de aanslagen in 2001.
Vijf jaar lang hebben medewerkers van de inlichtingencommissie van de Amerikaanse Senaat zich door ruim zes miljoen paginas aan verslagen en rapporten over verhoren geworsteld, om een beeld te krijgen van wat er zich echt heeft afgespeeld in de geheime ondervragingscentra van de CIA en op Guantánamo.
Het was nog erger dan al werd gedacht. En het gemartel leverde bovendien weinig echt cruciale informatie op, oordeelt de commissie.
De details zijn soms ronduit weerzinwekkend, zeker voor Arabische lezers. Het slaan, de kou, het dagenlang onthouden van slaap, daar valt bijvoorbeeld de Arabische zender Al Arabiya niet zo over. Maar de seksuele vernedering van gevangenen, het langdurig naakt moeten staan, de bedreiging van verkrachting door middel van een bezemsteel, dat hakt er juist extra hard in.
Het rapport van zon vijfhonderd paginas, waarover alle ophef nu gaat, is een samenvatting van het echte rapport van 6700 paginas en 35.000 voetnoten. Dat blijft voorlopig geheim. Maar ook daarvan is allang het nodige bekend, juist door hardnekkige pogingen van de CIA om de ergste feiten en conclusies te verhullen.
De senaatscommissie had dit uitgebreide rapport al in december 2012 afgerond. Maar de CIA protesteerde hevig tegen de bevindingen. Uiteindelijk bleek dat de CIA zelfs in de computers van het onderzoeksteam had ingebroken en dat sommige documenten daaruit waren verdwenen. Brennan moest in juli zijn excuses aanbieden aan de hevig verontwaardigde voorzitter van de senaatscommissie, senator Dianne Feinstein. Van diverse kanten werd aangedrongen op het ontslag van de CIA-directeur, omdat hij aantoonbaar had gelogen.
Ook aan die discussie kleeft een nare bijsmaak. President Obama wilde het ongrondwettige gedrag van Brennan niet hard bestraffen. Waarschijnlijk, zo suggereert het opinieblad The Atlantic, omdat Brennan te veel weet om hem te kunnen ontslaan. Brennan is namelijk een van degenen die betrokken zijn bij het overleg met de president in het vaststellen van de kill-list, de dodenlijst van al-Qaedakopstukken en andere terroristen die door middel van drones worden geliquideerd. Sommige van die liquidaties zijn terecht, erkent ook The Atlantic, maar andere gevallen zijn juridisch gezien op zijn minst twijfelachtig.
Buitenrechtelijk is het kernwoord, ook bij de martelpraktijken tijdens de CIA-ondervragingen en bij de omstreden gevangenis op Guantánamo. Ze gingen in tegen datgene waar de Verenigde Staten voor zeggen te staan. Ze hebben de geloofwaardigheid van Amerika en de relatie met Europese bondgenoten zwaar beschadigd.
grootste schurk
Een hoge prijs voor weinig resultaat. Zelfs de ergste methode, het zogenaamde waterboarden, dat een gevoel van verdrinking oproept, bleek ineffectief. De grootste al-Qaedaschurk die in handen van de VS is gevallen, Khalid sjeik Mohammed, is 183 keer op deze manier gemarteld zonder dat hij echt meer vertelde dan de CIA al wist. Een tweede verdachte, Abu Zudaydah, werd minstens 83 keer zo ondervraagd. Ook hij vertelde niets, omdat er niets te vertellen viel: in september 2009 constateerde de Amerikaanse regering dat Zubaydah zelfs nooit lid van al-Qaeda is geweest, laat staan een kopstuk ervan.
Wadend door de weerzinwekkende details van een CIA-programma dat nooit, nooit, nooit had mogen bestaan, heeft de commissie haar rapport geschreven, zo zei Feinstein al in maart, tijdens haar gevecht om de waarheid met CIA-directeur Brennan.
Nu, ruim tien jaar later, blijkt pas wat de werkelijke vruchten van de ondervragingen zijn: een lange erfenis van schande en de dreiging van nieuwe aanslagen als het rapport erover naar buiten wordt gebracht. De martelingen dreigen zo te veroorzaken wat ze hadden moeten voorkomen: nieuw geweld tegen Amerikaanse burgers en instellingen.
Het rapport houdt ook een les in, voor de VS en voor alle bondgenoten. Beschaam nooit het recht dat je zegt te verdedigen. En als het toch is gebeurd, wees er open over, leg verantwoording af, zodat het nooit weer kan gebeuren. Want die neiging blijft bestaan, in de frustratie die het volstrekt irrationele geweld van al-Qaeda toen en ISIS nu oproept.