Wetenschappers onderzoeken ook de crisis zelf. ‘Met data die we nu binnenhalen, kun je veel doen’

Amsterdam

De coronacrisis is voor Marloes Geboers ook een buitenkans. Aan de Universiteit van Amsterdam doet ze promotie-onderzoek met behulp van socialemediagegevens (berichten, het aantal likes, de deelacties, de reacties). Maar het binnenhalen van vooral oudere data wordt steeds moeilijker, door de nieuwe privacywetgeving. ‘Maar met de data die we nu wel kunnen binnenhalen, kun je ook als wetenschapper veel doen.’ Met andere woorden: juist nu, midden in de crisis, moet je de data verzamelen die je later kunt analyseren.

‘Een bericht mag dan nep zijn, mensen gaan er toch mee aan de haal.’

Geboers geeft lessen ethiek aan de Hogeschool van Amsterdam. Ze is nu gedwongen dat blok ineens digitaal te geven, maar ze heeft ook de kans gegrepen om haar studenten aan het werk te zetten met gegevens van sociale media. Op basis van die gegevens kan ze bijvoorbeeld analyseren wat het sentiment is bij de bevolking rond deze crisis, en wanneer dat verandert, en ook hoeveel nepnieuws er rondgaat.

De wereld van sociale media verandert voortdurend. ‘Ik kan geen data verzamelen van WhatsApp, bijvoorbeeld. En tegelijk zie je dat WhatsApp een steeds belangrijker kanaal wordt voor berichten die helemaal niet kloppen. Je merkt dat platforms als Facebook en Instagram daar alerter op worden, en dus lijkt WhatsApp een belangrijker medium te worden voor de verspreiding van nepnieuws.’ Sommige WhatsApp-berichten worden zo vaak verspreid, dat ze dezelfde impact hebben als een tv-uitzending vroeger.

nepnieuws

Ze noemt als voorbeeld het bericht over de Tilburgse arts die de noodklok luidde over de situatie in haar ziekenhuis. ‘Er werd een naam gebruikt van iemand die écht arts was in het ziekenhuis, maar het bericht was niet van haar.’

Overigens maakt datzelfde geval duidelijk hoe lastig het is om nieuws van nepnieuws te onderscheiden. Geboers: ‘Veel nepberichten bevatten delen die wel (deels) waar zijn. Als zulke berichten vervolgens terecht tegengesproken worden, gaan mensen er weer op een andere manier mee aan de haal, ze zeggen bijvoorbeeld: “Zie je: het is nep dat bericht van die ic-arts en daarom hoeven we ons geen zorgen te maken om de druk op de zorg.” Terwijl dit laatste natuurlijk best mag in deze situatie.’

Een vriendin van Geboers, die arts is, vroeg zich af hoe mensen nou in zo’n nepbericht kunnen trappen. ‘Ze zei: zelfs áls het zo zou gebeuren als het in dit bericht stond, zou ik er als arts geen bericht over versturen.’

Maar Geboers heeft zelf een journalistieke achtergrond. Ze weet dat niet iedereen zichzelf in zo’n situatie onder controle heeft. ‘En ik snap dat je de rust wilt bewaren, maar mensen hebben ook recht op informatie.’ Zelfs het nepbericht is wetenschappelijke studie waard, zegt Geboers. ‘Want dit bericht mag dan nep zijn, en gelijk als zodanig ontmaskerd, mensen gaan er tóch mee aan de haal op sociale media. Ze spannen het voor hun eigen karretje.’

Haar studenten aan de Hogeschool van Amsterdam heeft ze ook ingezet op sociale media. ‘Ze zaten er altijd al op, non-stop eigenlijk, dus ik dacht: laten we het gelijk maar in het vak integreren. We hebben ze gevraagd de grappen die op internet rondgaan te verzamelen, en die ethisch tegen het licht te houden. Mag dit? Of is dit over het randje?

Ze moeten zich bezinnen op heel recente grappen én op heel oude ethische theorieën, soms zo oud als Aristoteles (vierde eeuw voor Christus). Ik ben benieuwd of dat gaat werken. Ik denk dat het ze bij het vak gaat betrekken, omdat ze er zo midden in zitten.’

links-rechts

Peter Achterberg, hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Tilburg, stelde nog voordat Rutte het land toesprak met een collega een vragenlijst op voor het LISS-panel. LISS staat voor Langlopende Internet Studies voor de Sociale wetenschappen. Het stelt Achterberg in staat om onderzoek te doen onder vijfduizend huishoudens, een doorsnee van de Nederlandse bevolking.

Achterberg hoopt te ontdekken hoe het wantrouwen ten opzichte van instituties in Nederland doorwerkt in de houding van mensen ten opzichte van corona. ‘Er is een groep mensen in Nederland die weinig vertrouwen heeft in overheden, artsen en andere instituties. Zullen mensen in die groep misschien vaker weigeren om zich te laten inenten als er een vaccin tegen corona is? Of zullen ze hun wantrouwen opzijzetten?’

Achterberg ziet dat veel mensen koersen op hun gevoel om te bepalen wat waar is of niet. ‘Diep vanbinnen weten ze het al. Een mooi voorbeeld is de Amerikaanse president Trump. Die zegt: het sterftecijfer door corona is volgens wetenschappers drie procent, maar ik heb zo’n gevoel (‘I have a hunch’) dat het veel minder is.’

Het zijn niet per se lager opgeleide mensen die wantrouwig staan ten opzichte van wetenschap. ‘In het algemeen is dat wel zo, maar dan gaat het vooral over klimaatwetenschap. Als het gaat over medische wetenschap of voedingswetenschap, dan zijn het juist vaak de hoogopgeleide mensen. Bij hen werkt het wantrouwen anders. Zij werken vanuit hun vertrouwdheid met de wetenschap zelf: ze analyseren op een wetenschappelijke manier wat er geclaimd wordt, en ze ontdekken dat zogenaamd ‘wetenschappelijke oplossingen’ vaak de voedingsbodem vormen voor nieuwe problemen.’

polarisering

Achterberg wil ook graag weten hoe de politieke polarisering tussen links en rechts doorwerkt. ‘Je ziet nu dat de grote middenpartijen en de partijen ‘links’ achter de oplossing van de coalitie staan. Rechtse partijen denken daar anders over. Hoe kan dat?’

Achterberg heeft een vermoeden dat hij graag met onderzoek zou willen toetsen. ‘Het kon weleens een verband houden met de vraag of mensen denken dat de natuur, de wereld om hen heen, maakbaar is door andere mensen. Aan de rechterkant denken ze van niet, vermoed ik. Cultuur is niet maakbaar, natuur is niet maakbaar. Als ze al willen accepteren dat het klimaat verandert, dan toch zeker niet door toedoen van de mens. Nederland is een klein land, en jij bent maar één mens, dus het heeft helemaal geen zin als je je gedrag aanpast. En bij een coronavirus kun je maar één ding doen: binnen blijven en wachten tot het wegwaait.’

Of de vragenlijst van Achterberg en zijn collega’s ook echt aan het LISS-panel wordt voorgelegd, was op het moment dat dit artikel geschreven werd trouwens nog niet bekend. Dat wordt bepaald door een commissie. ‘En voor negen van de tien onderzoeksideeën is gewoon geen ruimte’, aldus Achterberg. <