De informatiestrategie van premier Rutte is beperkt houdbaar

Tilburg - Groningen

Een kern in de huidige overheidscommunicatie is de betrouwbaarheid van wetenschappelijke informatie. Premier Rutte hamert vaak op het aambeeld van de deskundigheid van RIVM-baas Jaap van Dissel. ‘Het idee dat achter die speech van Rutte zat is, dat als je maar goede informatie blijft geven, de mensen zullen gaan geloven wat waar is’, zegt Peter Achterberg (Universiteit van Tilburg). Hij wijst op onderzoek van communicatiewetenschappers en cultuursociologen, waaruit juist blijkt dat informatie polariseert. ‘Als je aan honderd mensen dezelfde informatie geeft, ontstaan er al snel verschillende interpretaties. Hoe meer informatie, hoe meer fragmentatie, hoe meer polarisatie.’

'Stel, er sterven steeds meer mensen. Dan krijg je gemor over het beleid.’

Achterberg ziet verder dat het RIVM en de regering proberen de controle te houden over de informatie. ‘Maar dat is verrekte moeilijk. Hoe meer mensen gaan lezen, hoe meer websites ze checken, hoe meer desinformatie hen bereikt. En dan wordt het steeds lastiger om één oplossing te kiezen waar het hele land achter staat. Meer informatie geven verergert dat alleen maar. Dan komt er alleen maar meer informatie, waarover mensen nog meer ruzie kunnen gaan maken.’

Voor de goede orde, zegt Achterberg, hij is niet tégen de overheidsstrategie. ‘Ik heb geen advies. Want geen informatie geven schiet ook niet op. Maar er is een ongewenst neveneffect. De vertrouwenscrisis in de maatschappij los je niet op door meer informatie te verstrekken.’

medische stand

Massapsycholoog Hans van de Sande (Rijksuniversiteit Groningen) wijst erop dat die vertrouwenscrisis juist verdiept wordt in de huidige crisis. ‘We denken dat we dankzij de toegenomen kennis een behoorlijke controle hebben over de dingen die gebeuren. Maar het meest kenmerkende van deze crisis is: de medische wereld heeft geen controle. We weten ruim onvoldoende. En sinds de meeste mensen zich niet meer bezighouden met het bestaan van God, is de medisch specialist er in sommige opzichten voor in de plaats gekomen. Als die het ook niet meer weet, dan is er echt een probleem. Een diep gevoeld gebrek aan controle.’

Ook Van de Sande vindt dat Rutte het goed doet. ‘Onze minister-president blijkt een goed crisisleider te zijn; hij wordt vertrouwd.’ Maar dat hij zich laat leiden door de medische stand, heeft een risico, zegt de massapsycholoog. ‘Deze crisis legt pijnlijk bloot dat we in Nederland het aantal intensivecarebedden in ziekenhuizen helemaal precies teruggebracht hebben tot het absolute minimum waar je in een normale situatie mee toe kunt. We zijn dus niet ingericht op calamiteiten. Vroeger waren er altijd bedden over op de ic; dat was in noodgevallen een groot voordeel. De medische stand zag de afgelopen jaren al dat zij de schuld krijgen van slechte zorg, vanwege de wachtlijsten en zo. Dat sentiment zal versterkt terugkeren.’

Een crisis leidt in het algemeen tot saamhorigheid, zegt Van de Sande. ‘Dat Nederlanders zouden gaan hamsteren, heb ik vier weken geleden al voorspeld. Als er tekorten dreigen, gaan mensen zich voorbereiden. Maar in het algemeen hebben mensen bij een ramp of crisis de neiging naar elkaar toe te trekken, en meningsverschillen te begraven.’

Er is één voorwaarde, zegt Van de Sande: ‘Er moet vertrouwen zijn in de leiding. Wij hebben geluk dat we een premier hebben die universeel vertrouwen geniet. Hij zegt dingen die iedereen wel kan bedenken, maar hij zegt het op de goede manier.’

Dat vertrouwen in de leiding zit bij Nederlanders vandaag nu juist niet diep, zegt Achterberg. ‘Ik durf wel een voorspelling aan. Over drie weken is de beer los. Mensen gaan zelf analyses maken over oorzaken en gevolgen, er zullen allerlei nieuwe theorieën komen over hoe het zo ver heeft kunnen komen en wat er allemaal aan gedaan had moeten worden. Dat gaat gewoon gebeuren.’

Rutte en de zijnen weten het zelf ook, vermoedt Achterberg. ‘Hij roept in zijn toespraak op de wetenschappelijke experts het vertrouwen te geven, min of meer anticiperend op de kritiek die gaat komen. Maar dat heeft een houdbaarheidsdatum.’

Achterberg ziet het nu al. ‘Ik kijk veel naar populisten als Wilders en Baudet. Die beginnen al los te komen. Groepsimmuniteit slaat nergens op, vinden ze, ‘we moeten heel Nederland platleggen’. De ideeën over de aanpak verschillen nu al. En dan komen er ook nog allerlei verklaringen over de oorzaak. Ik zag al het idee dat Amerika erachter zit; het werd in alle ernst verkondigd.’

lange duur

Achterberg ziet om zich heen wat Van de Sande beschrijft: ‘Veel mensen luisteren gewoon. Vorige week in Tilburg zag je dat al. Er zijn maar weinig mensen die morren. Maar hoe langer het duurt, hoe meer maatschappelijke strijd er zal ontstaan.’

Van de Sande verwacht niet direct rellen en ruzies op straat. ‘Gelukkig is er internet, dat kan aan mensen een soort imitatieleven bieden. Er is enig amusement.’

Dat alle opgekropte spanning in de samenleving een keer tot een uitbarsting komt, gelooft Van de Sande niet. ‘Dat is wel redelijk goed uitgezocht. Het heet de ‘stortbak-theorie’, alle energie die in de stortbak zit, moet er op zeker moment uit. Die theorie klopt niet. Agressie wordt niet opgekropt, maar opgewekt doordat er iets geblokkeerd wordt dat je wilt nastreven.’

Alleen als mensen fout behandeld worden, ziet Van de Sande er ellende van komen. ‘Maar omdat wij een goede leider hebben, zal dat niet gebeuren. Trouwens, Italië is niet bepaald een goed geleid land, en België wordt helemaal niet geleid – en daar zijn ook geen rellen. Mensen schikken zich behoorlijk trouw.’

pure verveling

Als het heel lang duurt, kan het wel mis gaan, denkt Van de Sande. ‘Dan komen onderlinge frustraties eruit. Bijvoorbeeld als er een regel wordt afgekondigd waar geen draagvlak voor is. Dan kan het zijn dat mensen daar massaal tegen in het verweer komen, en dat de politie moet handhaven. Maar dat blijft dan toch heel plaatselijk.’

Achterberg is somberder. ‘Als ik het een beetje bruusk mag zeggen: er zijn nog niet heel veel mensen overleden. Stel, er sterven steeds meer mensen. Dan gaan mensen nadenken over of het beleid wel effectief was. En er zullen bedrijven failliet gaan, zzp’ers, of horecazaken die zwaar in de tang zitten bij Heineken. Er zullen mensen zonder werk komen te zitten. Dan gaat er een enorm gemor komen.’

'Denk je dan eens in dat je thuis zit, en je van pure verveling steeds meer informatie zoekt, die elkaar tegenspreekt. En je moet het er onderling wel over hebben, want verder heb je niks te doen. Nou, dan gaan de meningen wel uiteen lopen.’ <