‘Zodra het wij-gevoel er niet meer is bij vrijwilligers, haken mensen af’
Wijchen
Als kind wist Cindy Koopsen (44) niet beter dan dan het verrichten van vrijwilligerswerk heel vanzelfsprekend was. ‘Het is mij met de paplepel ingegoten’, vertelt ze. ‘Ik heb een protestants-christelijke achtergrond. Dat geldt trouwens voor relatief veel vrijwilligers. Binnen de kerk bezocht ik ouderen en hielp ik mee met activiteiten. Ook collecteerde ik voor hulporganisaties als het Gehandicapte Kind en ZOA. Het heeft lang geduurd voordat ik wist waarom ik het eigenlijk deed. Ik stond daar gewoon niet bij stil.’ Dat mensen zich belangeloos en met veel energie inzetten voor anderen, fascineert haar al heel haar leven. ‘Ik geloof heilig in de kracht van mensen en in hun onuitputtelijke creativiteit om de wereld te verbeteren.’ In haar bedrijf Simpel en Duidelijk Advies werkt ze aan het smeden van een goede band tussen vrijwilligers en organisaties. ‘Het begon ruim twintig jaar geleden toen ik gevraagd werd vrijwilligers in communicatie te trainen. Wat ik vooral leerde, was dat beroerd communiceren lang niet altijd aan vrijwilligers hoeft te liggen. Zij gaan zich namelijk gedragen naar de cultuur in een organisatie. En dan wordt het veel meer een communicatieprobleem tussen organisatie en vrijwilligers.’
‘Zodra het ‘wij-gevoel’ er niet is bij vrijwilligers, haken mensen af.’
Vrijwilligerswerk bestaat er in allerlei soorten en maten. Welke rode draden ziet u als het gaat om de vraag wie de vrijwilliger doorgaans is?
‘Je zou denken dat als je meer tijd hebt, je meer ruimte hebt voor vrijwilligerswerk. Maar uit onderzoek blijkt dat dus niet zo te zijn. Veel vrijwilligerswerk wordt gedaan door mensen die banen hebben en kinderen groot moeten brengen. Die leeftijdscategorie ligt rond de veertig. Verder is het van cruciaal belang dat als je wilt beginnen aan vrijwilligerswerk, je er eigenlijk mee opgegroeid moet zijn. Als je er niet mee bekend bent, ga je het niet doen. En, opvallend: mensen die minder te besteden hebben, doen juist vaker vrijwilligerswerk. Zij zetten zich lokaal in, helpen in de wijk en verzorgen de buurman of buurvrouw.’
Recente cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) laten zien dat de mate waarin Nederlanders van 15 jaar en ouder zich inzetten als vrijwilliger al decennia stabiel is. Ongeveer de helft is actief als helpende hand bij sportverenigingen, scholen, jeugdverenigingen, levensbeschouwelijke organisaties en in de verzorging en verpleging. Toch zijn er volgens het CBS ook aanwijzingen dat het aandeel vrijwilligers het afgelopen decennium licht daalde.
Hebben we daarmee een probleem in het vinden van vrijwilligers?
‘Nee hoor. Er is namelijk een verschil tussen wat we meten en wat niet. Er gebeurt namelijk ook vrijwilligerswerk dat niet gemeten wordt. Dat is werk wat mensen zelf organiseren en dat niet via de klassieke vrijwilligersorganisaties als een sportvereniging of kerk verloopt. Die laatsten worstelen wel steeds meer met het vinden van vrijwillige hulp. Daar duikt voor vrijwilligers al gauw een plichtsgevoel op. Maar zodra het ‘wij-gevoel’ er niet is, haken mensen af. Vrijwilligers zijn afgelopen jaren kritischer, veeleisender geworden. Er zijn immers genoeg alternatieven beschikbaar. Een zorginstelling die veel te hoge eisen stelt en vindt dat je dankbaar moet zijn dat je mag helpen, komt niet meer weg met zo’n houding. En het gebeurt hoor. Ik hoor genoeg verhalen.’
Wat hoort u zoal?
‘Toen ik in een instelling voor dagbesteding voor kwetsbare doelgroepen aan een vrijwilliger vroeg: “Hoe gaat het met jou?” begon ze spontaan te huilen. Ik schrok ervan. Wat bleek? “Je bent de eerste die het mij sinds twee maanden vraagt”, zei ze. Als ze binnenkwam zei niemand gedag. Men keek niet op of om. Iedereen was druk met werk. “Je weet de weg, hè?”, hoorde ze meestal. Zelfs een simpel “hallo” kon er niet vanaf. Een typisch voorbeeld van een verkeerd organisatiepatroon. Als ik als adviseur dan moet gaan uitleggen dat het belangrijk is dat mensen zich gezien weten, doe je iets niet goed. En dit voorval was geen incident. Het zette mij op het spoor een boek te schrijven hoe het beter kan.’
Hoe komt het dat vrijwilligersorganisaties meer moeite hebben vrijwilligers te vinden?
‘Van oudsher waren zij de toegang tot doelgroepen, anders kwam een vrijwilliger daar niet bij. Maar dat is niet meer zo. Mensen wonen langer zelfstandig en vragen zelf in hun omgeving hulp. Dat is ook het gevolg van de participatiemaatschappij: eerst zelf proberen iets te regelen. Verder zijn sociale media plekken waar vraag en aanbod samenkomen. Een heel mooi voorbeeld is de vraag-app die bestaat voor mensen met een licht verstandelijke beperking. Iedere willekeurige Nederlander kan daar advies geven op een simpele vraag als ‘Hoe lang moeten aardappels eigenlijk koken?’. Daar komt geen vrijwilliger van een organisatie meer aan te pas. Vragen worden dus op andere plekken gesteld.’
Is de rol van vrijwilligersorganisaties uitgespeeld?
‘Dat denk ik niet. De laatste dertig jaar speelt in veel organisaties ‘optimalisatie’ een rol. Het proces staat centraal: alles moet sneller, beter en goedkoper. Het is een blinde vlek. En de jongere generatie voelt zich niet gezien en pikt dat niet meer. We zagen het al bij de huidige vijftigplussers, maar ook in die leeftijdsgroep daaronder. Ze gaan op zoek naar alternatieven en zeggen de klassieke vormen van vrijwilligershulp vaarwel. Daarmee dreigen die organisaties de boot dus te missen.’
Wat moeten organisaties doen om vrijwilligers te trekken en vast te houden?
‘Neem een instelling als een kerk. Als er ergens geïnstitutionaliseerde vormen van vrijwilligerswerk zijn, is het daar. In die functies gebeuren dingen vaak al heel lang op een bepaalde manier. Maar vraag je nu eens af: waarom ben je diaken? Draagt alles wat je doet bij aan je rol? Of: een ouderling die bij afwezigheid van de predikant een preek leest, past dat bij die persoon? Heeft diegene misschien niet zelf een verhaal te delen of kan iemand anders dat veel beter? Niet dat het per se anders moet, maar ga het gesprek erover aan. Zorg dat die vrijwilliger begrijpt waarom hij de dingen doet zoals hij ze doet.
Ik merk zo vaak in gesprekken met vrijwilligers dat ze vragen “waarom?” en dat de betreffende organisatie dan geen antwoord heeft. Of simpel zegt: ‘Zo doen we het, dit is de traditie.’ Zo’n waaromvraag wordt vaak irritant gevonden. Maar juist die vraag is vaak terecht. Het antwoord helpt je je werk beter te doen, dat verbindt, want je hebt een gezamenlijk doel. En als een organisatie geen antwoord heeft, is het de vraag of die nog wel bestaansrecht heeft.’
Hoe kunnen organisaties hun leven beteren?
‘In mijn boek reik ik vijf handvatten aan om te bouwen aan een duurzame verbinding met je vrijwilliger. Allereerst: motivatie. Als je begrijpt waarom de vrijwilliger iets wil doen voor jouw doelgroep, is dat winst. Daar kun je op inspelen. Neem de moeite elkaar te leren kennen. Vervolgens kijk je of wat jij als organisatie wilt bereiken wel past bij wat de vrijwilliger wil. Zo kan het bevorderen van zelfredzaamheid van ouderen je doel zijn als organisatie. Maar dat past minder goed bij een vrijwilliger die juist ouderen wil helpen door wat extra’s voor ze te doen. Een ander handvat is: hoe zorg je dat een vrijwilliger prettig kan werken? Zeg niet: die mevrouw wil een dagdeel per week gezelschap, vier uur lang op donderdag. Maar check of die vrijwilliger en die mevrouw wel vier uur met elkaar willen doorbrengen en of donderdag de geschiktste dag is. Bij het handvat ‘structuur’ is het belangrijk mensen gemotiveerd te houden: laat vrijwilligers meepraten. Zij zijn weliswaar geen betaalde kracht, maar bekijken een situatie weer van een andere kant. En dat kan heel waardevol zijn. Tot slot, erken de waarde van een vrijwilliger. Zeg niet alleen dat je iemand belangrijk vindt, maar zorg ook dat zaken voor hen goed geregeld zijn.’ <
