Anti-pestlessen helpen chronisch slachtoffer niet verder

Chronische slachtoffers van pestgedrag hebben veel meer maatwerk nodig. De rol die ouders daarin kunnen spelen is nog te onderbelicht, stelt socioloog en pedagoog Tessa Kaufman van de Rijksuniversiteit Groningen.

Groningen

Buitensluiting. Het onderwerp fascineerde socioloog en pedagoog Tessa Kaufman al op jonge leeftijd, vertelt ze. ‘Bij mij op school zat een buitenbeentje. Ik vond het heel lastig voor diegene op te komen. Ook al vond ik het sneu, ik deed mee met de rest, want ik was bang anders zelf buiten de groep te vallen.’

‘Nu is het tijd voor het oplossen van de ingewikkeldere vragen.’

Ergens bij willen horen, is voor veel mensen het allerhoogste doel in contact met anderen, weet ze. ‘De pijn die het geeft als dat niet lukt, is vergelijkbaar met lichamelijke pijn, blijkt uit onderzoek.’ Met de introductie van diverse anti-pestprogramma’s als KiVa, PRIMA en Taakspel heeft Nederland afgelopen decennium meters gemaakt om pestgedrag onder kinderen te beteugelen, meent Kaufman. ‘Maar nu is het tijd voor het oplossen van de ingewikkeldere vragen.’

buitenbeentje

Daarmee doelt ze op de aandacht voor chronische slachtoffers van pesten in de klas. Dat zijn de kinderen die een buitenbeentje blijven, hoe succesvol een antipestprogramma gemiddeld genomen ook is geweest op de school. ‘Voor hen verslechtert de situatie vaak na zo’n programma. Ze voelen zich nog meer dan voorheen alleen staan omdat ze voormalige lotgenoten die er wél bovenop zijn gekomen, zijn verloren. En daarmee ook mogelijke vrienden.’

‘Een leerling die agressief reageert, kan ook juist het slachtoffer zijn.’

Het voelt voor hen extra rot te zien dat anderen lol maken met elkaar, aldus de onderzoekster.

Tessa Kaufman. - beeld Tessa Posthuma de Boer

essentieel

Kaufman besloot enkele jaren geleden te onderzoeken hoe het zit met aandacht voor de chronisch gepeste buitenbeentjes en wat er moet gebeuren om hun lot te keren. Want dat is essentieel, vindt ze: ‘De gevolgen kunnen langdurig zijn en leiden tot depressies en angsten. Je komt er niet zomaar overheen. Je ziet geregeld dat slachtoffers in financiële problemen komen of hun baan verliezen.’ Komende donderdag promoveert ze op haar bevindingen aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Wat verstaat u onder pesten op school?

‘Pesten gaat verder dan een alledaags plagerijtje of ruzie. Binnen de wetenschap onderscheiden we vier kenmerken: het pesten gebeurt herhaaldelijk en het slachtoffer heeft daar last vast. Voor hem of haar is die duw of scheldpartij zeker geen grapje. Ook is er sprake van disbalans van macht. Je verdedigen tegenover een groep is moeilijk als slachtoffer. Tot slot gaat het erom dat pesters met hun gedrag een status willen verwerven in de groep.’

Waarom kan een antipestprogramma chronische pestslachtoffers niet altijd helpen?

‘Lang niet alle programma’s zijn effectief, maar er worden scores tot tachtig procent verbetering gehaald. Maar zo’n twintig procent van de slachtoffers blijft daarna slachtoffer, blijkt uit groot onderzoek naar het effect van het antipestprogramma KiVa. Dat het niet iedereen helpt, komt doordat zo’n programma nadrukkelijk gericht is op het proces in de groep en niet op het individu. Mijn onderzoek richtte zich daarom juist ook op die laatste categorie. Wie is hij of zij? En hoe kun je diegene wél helpen?’

Wie zijn de kinderen die slachtoffer blijven?

‘Dat zijn kinderen die al langer afgewezen werden door leeftijdsgenoten. Zij trokken zich altijd al meer terug en vertoonden angstig gedrag. Daarnaast bleken ze vaker een problematische relatie met hun ouders te ervaren: ze kregen weinig warmte, ervoeren afwijzing. Ook lopen jongeren die structureel afwijken van de maatschappelijke norm gezien hun afkomst of handicap risico steeds opnieuw gepest te worden. Dat geldt ook voor lesbische, homoseksuele en biseksuele jongeren.’

Hoe bent u te werk gegaan?

‘Ik heb in vijf studies bestaande data van negenduizend kinderen vergeleken. Ook heb ik zelf een enquête gehouden onder tweeduizend kinderen. Via vragenlijsten konden zij over zichzelf vertellen en hun relaties in de klas: wie vind je wel en wie niet leuk? Ook vroegen we naar hun welbevinden en een beoordeling van de relatie met hun ouders: krijgen ze geregeld een knuffel? Wordt er thuis veel straf gegeven?’

Wat was voor u een eye-opener?

‘De rol die ouders zouden kunnen spelen in het bestrijden van pestgedrag. Je ziet al gauw een vicieuze cirkel ontstaan: kinderen worden gepest op school en vertonen thuis boos en somber gedrag. Daar reageren ouders weer geïrriteerd op. Wanneer je ouders meer handvatten kunt geven zodat zij signalen van pestgedrag herkennen, kan dat helpen de cirkel te doorbreken. De rol die ‘thuis’ kan spelen wordt nu nog te veel onderschat. Daarbij geldt ook dat de school ouders meer als bondgenoten moet zien in de strijd tegen pestgedrag. Tussen school en ouders kunnen nog weleens fricties bestaan over wat er moet gebeuren.
Het is goed als ouders van gepeste kinderen elkaar op school ontmoeten en onderling informatie uitwisselen. Tegelijk zie ik dat leerkrachten het heel lastig vinden pestgedrag in de klas te herkennen. Het gebeurt natuurlijk lang niet altijd voor hun neus, maar veel vaker op de speelplaats of op indirecte wijze. Of digitaal: via WhatsApp groepen. Een leerling die agressief reageert, kan ook juist het slachtoffer zijn. Dat is niet altijd in een keer duidelijk.’

Wat moet er gebeuren om het tij te keren voor chronische slachtoffers?

‘Sinds 2015 moeten scholen de sociale veiligheid meten en checken of kinderen wel of niet gepest worden. Leuk dat dat verplicht is, maar de resultaten verdwijnen vaak in de bureaulade. Want wat je ermee moet doen, is vaak ingewikkeld voor de leerkracht. Op dit moment zijn we bezig een hulpmiddel, een soort vijfstappenplan te ontwikkelen. Dat moet helpen de resultaten te begrijpen en er een actie op te bedenken. Dat gebeurt op basis van de vijf b’s: bekijken, begrijpen, beslissen, bijsturen en beoordelen. Via een digitale balie van bijvoorbeeld een antipestprogramma als KiVa zouden ze hen daarin kunnen gaan ondersteunen. Aan dat soort oplossingen denken we nu. Voor gepeste leerlingen is het belangrijk dat er individuele aandacht is. Met cognitieve gedragstherapie kun je ze helpen positiever over zichzelf te leren denken. Zoiets zit niet in het antipestprogramma. In de klas kun je ook steungroepen voor blijvend gepeste leerlingen maken: kinderen die gevraagd worden te helpen het leven wat aangenamer te maken in de klas. Maar soms is het ook gewoon nodig dat pesters geconfronteerd worden met hun gedrag: dit kan niet en moet nu stoppen.’ <