Pieter Both: bericht uit rouwland

Nog een weekje en dan gaat de dominee verhuizen. Het tekent zich af in de woonkamer. Maar voor een druk gezin dat op het punt staat het hele bestaan te verplaatsen, zijn sfeer en logistiek in huize Both, in rustiek Vollenhove, opvallend helder en duidelijk. Helemaal zoals hij zelf is. Behalve vader en, derhalve, 24-uurslogistiek manager, structuurliefhebber en meesterplanner, is Pieter Both ook nog spraakwaterval, theoloog met een voorliefde voor de Geest, en docent levensbeschouwing. 'Dat vind ik schitterend, omgaan met die pubers. Dat ik vader ben van jonge kinderen en tegelijk docent helpt mij sterk om dominee te zijn.'

Ook is hij survivalexpert. Uit vrije wil, in de natuur rond Vollenhove, en noodgedwongen, door de bom die 2006 ontplofte in het midden van zijn leven. Sindsdien leeft hij op de kraterrand.

hersenvliesontsteking

De verjaardag van de jongste werd tegelijk de sterfdag van Rolinda. Ze werd onwel, vlak voor de bevalling. Diagnose: hersenvliesontsteking. Ze raakte snel buiten bewustzijn - David werd geboren met de keizersnee - en ze overleed binnen 24 uur. De achterblijvers gingen door alle stadia van rouw. Dat moest, terwijl het tegelijk de hele dag, en een deel van de nacht, gezinsspitsuur was. Hij móest er voor zijn kinderen zijn. Dat hielp hem 's morgens op de been.

Ik ben vol verbijstering de eerste tijd. Verbijsterd over het bizarre samenkomen van dood en leven. Nog steeds als ik tegen mijn jongste zoon zeg dat ik zo blij ben dat hij er is, gaan mijn gedachten automatisch naar die nacht dat ik in totale wanhoop heen en weer rende tussen de intensive care en de kinderafdeling. Er zat eigenlijk slechts een deur tussen en een plek waar ik mijn handen waste. De schok was zo groot omdat er een groot, wit, stervend, moederlichaam was en tegelijk een jong, roze, levenslustig jongetje.

En er is geen tijd om stil te staan bij mijn verbijstering. Het leven dendert gelijk door. Want er moet snel een begrafenis geregeld worden. Het duurt lang voor die wanhoop uit mijn lichaam is verdwenen.

En dan daarna. Hoe blijf ik ooit op de been? Want al snel na de begrafenis komt de jongste, de pasgeborene naar huis. Dat zorgt voor een nieuwe golf van vertwijfeling: hoe komen we die eerste maanden door? Ik herinner me nog hoe het ging bij onze eerste twee kinderen. Toen deden we het met ons tweeën en konden we genieten van het jonge kind. Nu zal ik dat alleen moeten doen. Ik ga kapot als ik overdag moet werken en 's nachts de baby moet voeden. Ik ben al helemaal gesloopt door het verdriet en de begrafenis.

dankbaar zijn

Er was meteen hulp; ongelooflijk veel hulp. 'We hadden wéken elke dag uit andere pannetjes kunnen eten! Ik vond dat al snel... niet zo praktisch. Je denkt toch bij elke pan: moet ik deze extra goed schoonmaken of niet? En je moet steeds dankbaar zijn. Ik heb geleerd hulp te vragen, maar dan wel hulp die voor ons het beste was: twee mannen uit de gemeente deden jarenlang de tuin. Ze regelden dat zelf.'

Na de eerste verschrikkelijke maanden groeide bij hem een zekere trots, vadertrots. 'Voorheen interesseerde ik mij totaal niet voor kleding. Maar ik wilde gewoon niet dat men zou zeggen: 'Zie je nou, zo'n man alleen kan niet goed voor kinderen zorgen.' De strikte structuur van vaste tijden en gewoonten is bedoeld voor hen. Maar stiekem is het zijn eigen reddende kloosterregel, om grip te krijgen op zijn leven.

jaarringen

De afgelopen jaren waren jaarringen, cirkels van rouw. Hij ervaart rouw als een doolhof. In dat doolhof kom je dan, soms, iemand tegen met wie je goed kunt praten. Die het begrijpt, zonder woorden. Steeds net genoeg om weer één stukje verder te kunnen. Maar regelmatig loop je vast. 'Mijn rouw verloopt anders dan die van de kinderen.' Het is een labyrinth omdat je nooit weet hoe je reageert bij de volgende bocht. 'Wat ervaar ik, als mijn oudste dochter haar diploma krijgt? Dan is haar moeder er immers niet bij. Zo overvalt je altijd iets nieuws waar je je toe moet verhouden; vaak onverwacht. Dat is een van de kanten van rouw: dat je van tevoren niet weten kunt hóe je op wát gaat reageren.'

Alsof je een opdracht krijgt die je jaren gaat kosten - maar dan zonder de bijbehorende envelop met instructies. Weduwnaarschap is twee soorten eenzaamheid. Blijvend gemis, met de pijn rondsjouwen, en tegelijk bijna ondeelbaar. Dat is de tweede soort: je kunt het amper uitleggen. Alleen wie het meemaakte, begrijpt het. Sindsdien voelt hij zich als pastor altijd goed op zijn gemak in verzorgingstehuizen vol weduwen. Voorzover uitleggen kan, heeft hij dat nu gedaan, in een boek. Een onvergetelijk to the point verslag. Je gaat iets beseffen van het hartverscheurende van rouw en het helpt zelf na te denken over rouw en dood anno nu. 'Rouw is net als ronddwalen een onbekend land'. Een survivaltocht zonder landkaart. Maar dit boek is wel een van de beste routebeschrijvingen.

Rouwen kan het beste als zoveel mogelijk hetzelfde blijft. Dus op dezelfde tijd opstaan en naar bed gaan. Vooral dat naar bed gaan vind ik soms lastig. Er wacht alleen een leeg bed. Elke morgen is de verleiding groot om later uit bed te komen. (...) Dankzij mijn kinderen ontdek ik het heilzame van structuur.

niet besluiteloos

Pieter Both is geen besluiteloos mens. Geen man om muren te ontwijken, meer een middendoorganger. Er omheen gaan of erover, als bij survivalwandelen over een parcours door de weilanden, zoals hij graag doet - nee, dat is geen optie. Hij moest dwars door de muur. 'Ik kom uit een groot gezin van tien kinderen. Ik ben de derde zoon. Ik ben een straatvechter. In de modder gaan staan en het maar op je af laten komen. Ik kan veel werk in korte tijd verzetten, vind ik zelf. Als iedereen roept: die kant op, dan weet je al dat ik per definitie de andere kant op loop.'

Die koppigheid hielp. 'Mijn vrienden zeggen weleens: ''Dit gun je niemand, maar als iemand het aankan, dan ben jij het''. Ze zeiden ook: je hebt de methode-eromheen, de methode-voorzichtig en de methode-Pieter.' Het eerste jaar waren er weken aan een stuk, grote grijze vlakten onverteerbare tijd, dat hij alleen uit bed klom voor de kinderen. 'Dat is zo'n redmiddel geweest.' Het hielp hem: het slagveld ordenend tegemoet treden. Met koppigheid, werklust en geloof slaat hij zich erdoor. Maar tegelijk blijft rouw: ronddolen. Nederland zelf wordt deels een vreemd land, merkt degene die rouwt, omdat onze cultuur amper weet om te gaan met rouwenden. Als hij, twee jaar na Rolinda's dood, op een begrafenis is en daar volschiet, reageren enkele naburige eensnarigen: 't is toch al twee jaar geleden..? Is hij daar 'nu nog niet overheen'? Met zulke mensen, is zijn ervaring, is gesprek zinloos.

genieten

En dan die terreur dat alles 'leuk' moet zijn. 'Het leven ís niet leuk! En de dood is vijandig, niet iets waarmee je bevriend kunt zijn. Er is geen aaibare, knuffelbare dood' - zegt hij, in de week dat alle Blokkerfilialen de nieuwe rouw-cd Afscheid 2 in de verkoop doen.

'Twee zinnen uit de Bijbel spreken in dit verband zo sterk: dat de dood de laatste vijand is. Daar zit agressie in. De dood is agressief! Iets van een wolf. En dan, dat wij niet hoeven te treuren als mensen die geen troost hebben. Dat is nu de essentie van christelijke rouw. Wél treuren, dát is goed - ook als dat haaks staat op een christelijke zwijgcultuur of een te snel, te makkelijk 'Wat God doet is welgedaan', waarmee christenen dikwijls echt verdriet hebben weggedrukt. Maar tegelijk: zeker niet zonder hoop. De dood ís de grote vijand, zie: de hele Bijbel. Uitgerekend die vijand is aan het kruis overwonnen.'

Hij merkt de dominante versuikeringscultuur rond leven en dood aan zijn scholieren. Hun hoogste ambitie? Genieten. 'Maar geluk ligt niet in genot. Genieten en echt geluk zijn niet hetzelfde. Het is frappant, maar al jaren zei ik zelf: 'Je hebt geen recht op geluk'. Wees gewoon blij, dankbaar, als het je goed gaat, als je zegen ervaart. Zo is de Bijbelse lijn. De dagelijkse verontwaardiging in media en politiek, het aanwijzen van schuldigen voor je, meestal financiële, pech, steekt daar schril bij af. Wij zijn verwénd tot en met - dat vond ik dus allang voordat Rolinda overleed. En ik vind mezelf nu nog steeds een gezegend mens dat ik met haar getrouwd ben geweest.'

kinderen

Maar de kinderen dan? 'Naar hen toe ervaar ik dat anders. Dan blijft het onverdraaglijk. Omdat zij nog volwassen moeten worden.'

Dat verzet tegen het kwaad is belangrijk. Daardoor laat je zien dat je blijft protesteren tegen de pijn en het verdriet. Je moet en hoeft je er niet bij neer te leggen. Maar je kunt ook doorslaan. Dat gebeurt als je je te veel vastbijt in woede en verdriet.

Ik vind het maar niets als bij begrafenissen veel wordt gepraat over de troost die de hemel zou geven. Als een overlijden hard en pijnlijk is, dan moet dat ook in de begrafenis voelbaar en tastbaar zijn. Ik ben erg blij dat de begrafenis van mijn vrouw aan die wanhoop recht heeft gedaan.

In het begin stond zijn geloof wekenlang op de waakvlam. 'Ik dacht: niet over nadenken, er moet zo veel gebeuren, het is er gewoon, en verder vind ik het wel even best.' Het was in die tijd prettig dat de kerk doorging met geloven, als het ware 'namens hem'. Het was alsof zijn geloof geloofde voor hem, terwijl hij zelf uitgeput in de touwen hing. 'Na een half jaar vroeg ik weer aan een vriend: hoe is het nu met jóu? Hij had het ook niet erg gevonden als het langer had geduurd, even goeie vrienden, maar hij vond het wel heel leuk dat ik naar hem vroeg.' Isolement, dat snapt iedereen die hem spreekt na vijf minuten, ligt niet in zijn aard. 'Ik ben nogal een klets, ik verwerk, door te praten. De kraamverzorgster luisterde máánden naar me, geduldig.'

de Geest

Als alle ruis wegvalt, als de dood gewelddadig inbreekt, ontstaat er, hoe pijnlijk ook, ruimte. Voor God. 'Kijk naar woestijnervaringen in de Bijbel. Het boek Job is troostend voor mij, omdat zijn lot expliciet niet zijn schuld is, niet gevolg van zijn zonde. Kijk ook naar Elia, die een burn-out krijgt en in een grot wegkruipt. Naar Jezus, veertig dagen verzocht in de woestijn.'

'De Drie-eenheid van God is me steeds meer gaan aanspreken. Als je tegen dingen aanloopt in je geloof, mag je best het accent verleggen naar een van die drie personen. Vooral als je merkt dat je vastloopt in vragen. Dat God als Vader alles bestuurt, geloof ik, maar brengt me ook in de knoop: waarom voorkwam hij dit niet? Ook Jezus, Zoon, kwam voor mij in het begin op afstand te staan. Immers, Hij stierf voor onze zonden aan het kruis - maar iemand in diepe rouw is niet gebaat bij dat zonde- en schuldbesef. Ik dacht weleens: ja, maar wat heb ik daar nú aan? Het heeft mij toen heel erg geholpen om stil te staan bij de Geest die in ons werkt. Dat is ook de enige weg waarover ik, voorbij die afschuwelijke definitieve muur van de dood heen, me nog voorstellen kan dat er blijvend contact is, over de dood heen. Waarom? Omdat de Geest van God immers overal is. En Rolinda is nu bij God. Terwijl de Geest in ons woont, in de harten van de gelovigen. Als de Geest overal is, en ook in mij woont, mag ik zo, via God, toch verbinding ervaren. Dat is troostend. Zo zegt Jezus het ook: ik laat jullie niet als wezen achter! Ik stuur jullie een Trooster. Vervolgens ging het later voor mij weer leven dat aan het kruis de dood is overwonnen.'

Zo wordt God weggedrukt uit het leven van alledag. Totdat je ziel op brute wijze doormidden wordt gescheurd. Als er, op een onprettige manier, ruimte wordt gemaakt, kan dat Gods manier zijn om je te ontmoeten. Ik herken dat. Juist als het leven tegenzit, kan God dichtbij komen.

met de Eeuwige

Rolinda Both was dichteres en had een mystieke inslag. Na haar (net als hij, gereformeerd-vrijgemaakte) theologieopleiding in Kampen groeide het verlangen om predikante te worden. Dat kon in de PKN. Pieter bundelde haar preken, gedichten en liedteksten op bekende melodieën, allemaal teksten die merkwaardig genoeg grotendeels ontstonden in het jaar voor haar overlijden.

Ze laten veel zien van haar omgang met God. Zij had een radar voor eenzaamheid en pijn, in de taal van alledag. Zes maanden voor haar dood schreef ze een lied voor de laatste zondag van advent, ter herdenking van overledenen: 'De vriendschap met de Eeuwige geeft glans'. Die zin komt terug in de tekst op het graf: 'Vriendschap met de Eeuwige is eeuwige vriendschap.'

De vriendschap met de Eeuwige geeft glans

Aan ons bestaan met pijn, verdriet en zorgen

Als in een spiegel wordt ons openbaar

Wat voor de mensen anders was verborgen

Wij zien Gods Ruimte, eeuwig Perspectief

Het leven nu wordt al omarmd door Morgen

Gevangen door het raadsel van de dood

En machteloos door wazigheid en vragen

Belijden wij vol zekerheid en hoop

Dat God ons kent en op de arm wil dragen

En eenmaal staan wij met Hem oog in oog

Een vriendschap overstijgend onze dagen

'Ik vind haar gedichten écht heel mooi. Dat is eenvan de verdrietigste dingen, vind ik. Dat je zien kon dat zij echt talent had. Vaak schreef ze een preek en aan het eind een lied erbij. Het herdenkingslied voor na advent is haar hertaling van 'Nu zien wij nog door een spiegel, in raadselen'. Uiteraard zongen we het ook bij haar begrafenis.'

In verwachting van hun tweede kind schreef ze:

God

Ik ben een vrouw die bijna baren moet

ik kan alleen maar baby zeggen

ik vraag mij af

ben jij ook als een moeder

ben jij ook zo bezeten

van mij

Hij zucht diep. 'Dat is een van de wrangste dingen - dat zo veel talent verdwijnt. Bijzonder vind ik dat mijn dochter van 9 haar talent heeft. Ik kan goed zonder vol te schieten over Rolinda's sterven praten, maar als je dochtertje zó'n gedicht schrijft....'

Dag zeggen

'Dag', zei ik toen je naar de sterren vloog.

Dag zeggen, maar verdriet bleef.

Echt tegen jou dag zeggen? Dag zeggen tegen jou?

Daar dacht ik niet aan.

Maar toch zei ik 'dag' tegen jou.

Wie is nou mijn moeder?

Dag zeggen, dat ik dat tegen jou had gezegd!

Want dag zeggen voelt zo naar.

(Rachel Both, 9 jaar)

Dit gedicht staat voor in het nieuwe boek en gaf er de titel aan.

'Grappig dat ik de laatste jaren andere kanten van mijn karakter ontdek. Ik krijg te horen dat ik 'samenbindend werk'. Ik kwam altijd over als een jonge hond. Rolinda had veel meegemaakt. Die wijsheid en ervaring straalde ze ook uit. Tegen mij zei men: wacht maar tot je wat volwassener bent en meer hebt meegemaakt. Dan lachte ik wat.'

voorbereiding

'Maar die vuurproef kwam niet zonder voorbereiding. Zie het verhaal van Abraham: 'God voorzag dat er een ram was'. We weten niet waaróm dingen gebeuren, maar God zorgt wel dat je er op een of andere manier klaar voor bent. De zondag voor Rolinda's overlijden preekte ik voor het eerst in haar kerk. Een bewuste keus om dat eerder in principe niet te doen. Ik ben vrij dominant, zij stond van nature altijd wat in mijn schaduw. En ook omdat zij pas later, na haar studie theologie, switchte naar predikantschap; ze had nooit met dat perspectief gestudeerd en nu kon ze zich ontplooien. Ik was hier in Vollenhove een vreemdeling, de wat wazige man van de dominee. Maar nu preekte ik wel - in een jeugddienst, echt mijn ding. En waarover...? Over Prediker 3: 'Er is een tijd van baren, er is een tijd van sterven.' Een week eerder preekte zij nog een keer voor het zwangerschapsverlof. De titel? 'Ik geef het door aan jou'. Bijzonder, hoe dat samengelopen is. Het kreeg achteraf de betekenis van: ik geef deze bediening door aan jou, Pieter. Die preek las ik na haar sterven. Alsof ze het voorvoeld heeft. De eerste zin was: ''Wat kun je eenzaam zijn, als je geliefde plotseling sterft''.

'De eerste helft was een exacte omschrijving van mijn situatie. Daar móet iets inzitten van voorbereiden. Zoals ik de eerste weken ook precies wist wat ik moest doen. Ik twijfelde nooit, en hoef daarom nu nergens spijt van te hebben.' Hij voerde zelf de regie over de begrafenis. 'Dat past bij mij: verantwoordelijkheid nemen. Dat doe ik nu ook voor mijn kinderen.' Het gedicht voor het geboortekaartje had ze al klaar. In de laatste zin schrijft Rolinda dat God haar kind 'als een moeder dichtbij' is:

Wat een geluk hebben wij

met een kindje als jij

dat God jou aan ons

heeft gegeven

Wat een geluk hebben wij

met God in je leven

als een vader baanbrekend

als een moeder dichtbij

boek schrijven

Zelf begon hij drie jaar geleden met schrijven aan dit boek. 'Een tante, pedagoge, had ik om raad gevraagd. Zij zei: hou een dagboek bij, je doet het van nature zo goed met de kinderen, schrijf dat maar op, voor later. Ik ben heel blij dat dit boek er nu is. Nadeel is wel dat mensen kunnen zeggen: hm, die Both kan 't mooi zeggen - terwijl ze dan uit het oog verliezen dat op de dag van haar begrafenis de helft van mijn eigen ziel meebegraven is.'

Zijn zus, kinderverpleegkundige, adviseerde hem om baby David vaak op zijn blote buik te leggen, te knuffelen, om de baby goed te hechten. 'Maar dat deed ik al, ik was er op gevoel al mee begonnen. Dat is voor hem heel goed geweest.' En voor de jonge vader zelf. 'Die eerste weken zat ik hele dagen op de bank met David op mijn buik, ik kon verder niks.'

'Ik ben heel open en direct, dat helpt. Ik ben geen vrienden kwijtgeraakt. Het motto van een jonge dominee in een nieuwe standplaats is: beetje afstand houden, het eerste jaar. Je weet dan nog niet hoe de verhoudingen liggen. Sociale contacten waren ook Rolinda's afdeling. Er fietste een stel voorbij, zegt zij: dat is een hele leuke vrouw, Pieter, met hen wil ik wel bevriend zijn. Zo gezegd, zo gedaan - maar helaas pas na haar dood. Ik kreeg een kaartje in de bus, met: wat had ik Rolinda ook graag als vriendin willen leren kennen. Met hen ben ik nu heel goed bevriend. Nee, ik ben geen vrienden kwijt, heb er alleen maar vele bijgekregen.'

andere uitstraling

Er verandert iets door rouw, waardoor ik sneller en anders contact heb met mensen. Ik heb kennelijk een andere uitstraling gekregen. Daardoor kom ik de dood veel vaker tegen in mijn leven. Als een ouder van een leerling overlijdt, dan vraagt die leerling of ik mee wil gaan naar huis. Zodat het verdriet gedeeld kan worden met iemand die ook weet wat de dood inhoudt. Een ouder belt over iets heel anders. Ik weet dat haar partner overleden is. Plotseling gaat het gesprek daarover. Zo is dat als je elkaar in het doolhof tegenkomt.

'Als het je lukt om in rouw dicht bij jezelf te zijn, en te blijven, dan kan zelfs rouw heel gelukkig maken. En dat is de genade van rouw. Misschien is dat wat Prediker bedoelt met 'Het is beter in een huis van rouw te verblijven, dan te gaan naar een huis van vrolijkheid.'

Een goede rouw laat heel veel van mensen zelf zien. Daar komen mensen heel dicht van bij zichzelf. Dat geeft geen genot, maar wel geluk.'

---

Pieter Both

Pieter Both (37) is de derde zoon uit een groot gereformeerd (vrijgemaakt) gezin van tien kinderen, uit Barendrecht, Zuid-Holland. Hij studeerde theologie in Kampen, waar hij zijn vrouw Rolinda ontmoette. Hij werkt momenteel parttime (0,25 fte) als docent levensbeschouwing op een middelbare school in Raalte en is tegelijk voorganger (0,7 fte) van de PKN-gemeente in Vollenhove. Daar stond zijn vrouw Rolinda eerst op de kansel.

Zij overleed in 2006 volkomen onverwacht, vlak na de bevalling van hun derde kind, David. De oudste, Rachel, was toen 4, de middelste, Bram, was 2.

Over het verlies van zijn vrouw Rolinda, en de periode erna, schreef Pieter Both het boek Dag zeggen; dolen in rouw (Buijten & Schipperheijn). De rode passages bij het interview zijn afkomstig uit dit boek.

Eerder, in 2010, schreef Both het boek Adem, over de Heilige Geest. Het is gericht op een jong publiek.

Vanaf deze week is het gezin verhuisd naar Spijkenisse, waar Both een beroep heeft aangenomen naar de PKN-gemeente De Brug.