Bosvruchtenlimonade, met sap van twee besjes

Vertellen etiketten de waarheid? Ja en nee, is het antwoord van Jaap Seidell, hoogleraar voeding en gezondheid aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. ‘Op de achterkant van de verpakkingen van voedingsmiddelen staat de ingrediëntenlijst en daar gelden regels voor (zie kader), dus die lijst klopt wel. Het is alleen de vraag of mensen het begrijpen.’

Zo staat het ingrediënt suiker er vaak op met een ingewikkelde naam: glucose-fructose­stroop, dextrose, maltodextrine, maïsstroop of sacherose.

aardbeien

Op de voorkant van de verpakkingen staan ‘suggesties’, vertelt Seidell. ‘Een voorbeeld is Nutella, een pasta voor op brood. Op het potje staat een plaatje van melk en noten, maar er zit vooral suiker en palmolie in. Een ander voorbeeld is bosvruchtenlimonade. Op de verpakking staan bosvruchten afgebeeld, terwijl slechts 1,5 procent van de limonade uit bosbessen bestaat. Dat zijn twee besjes of het sap ervan. In Amerika mag je nog een stapje verder gaan dan in Nederland. Daar mag je ontbijtgranen met roodgekleurde stukjes appel erin, ontbijtgranen met aardbeien noemen. Het is er dus wettelijk toegestaan om te liegen. Fabrikanten in Nederland mogen dat niet, maar ze misleiden wel, door bepaalde ingrediënten te benadrukken en andere te verdoezelen.’

vers

Fabrikanten stellen hun producten vaak gezonder voor dan ze zijn, want veel mensen willen gezonde voeding kopen. Of ze doen alsof er dure ingrediënten in zitten. Daarnaast wordt er met allerlei niet-beschermde termen gegooid, zoals wild, vers, ambachtelijk, natuurlijk, authentiek en eerlijk.

‘Ik ben ervan overtuigd dat de meeste mensen erin trappen’, zegt Seidell. ‘Ik heb geen percentages, want misleiding is heel moeilijk te onderzoeken. Maar het staat wel vast dat de suikerconsumptie de afgelopen decennia hard is toegenomen. We zijn door alle marketing steeds meer suiker gaan eten. Het zit in allerlei producten, ook in zogenaamd gezonde drankjes en tussendoortjes.’ Aan meer dan de helft van de supermarktproducten is suiker toegevoegd.

‘De afgelopen tien, vijftien jaar stijgt de suikerconsumptie niet meer, maar dalen doet die ook niet’, vertelt Seidell. Nederlanders eten nu gemiddeld 103 gram suiker per dag, oftewel 23 suikerklontjes, blijkt uit onderzoek van Euromonitor. De wereldgezondheidsorganisatie WHO adviseert dagelijks niet meer dan 50 gram suiker te eten. Ongeveer de helft van de volwassenen in Nederland heeft overgewicht en 12 procent van hen heeft obesitas, oftewel ziekmakend overgewicht. Obesitas vergroot het risico op allerlei ziekten, zoals hartaandoeningen, diabetes (type 2), en bepaalde vormen van kanker.

‘Gezondheidsclaims zoals ‘volkoren’, ‘rijk aan vezels’ en ‘met vitamine C’ zijn bedacht om consumenten te helpen gezonde keuzes te maken’, zegt Sjoerd van de Wouw, campagneleider kindermarketing misleidende reclame bij consumentenorganisatie Foodwatch. ‘Maar het omgekeerde gebeurt: ze worden ermee misleid. Op een peer zie je nooit ‘met vitamine C’ staan, op perenijsjes staat dat wel. Natuurlijk mag je snoepen, maar in de supermarkt liggen te veel ongezonde producten zonder dat mensen dat doorhebben. Drie kwart van de producten in de supermarkt is ‘ultrabewerkt fabrieksvoedsel’ waarin te veel suiker, zout en vet zit.’

maisbrood

Foodwatch heeft deze maand weer het Gouden Windei uitgereikt, de onderscheiding voor het meest misleidende voedselproduct. De prijs ging naar Jumbo Goudeerlijk boerenmaisbrood. 31 procent van de 15.000 mensen die hebben meegedaan aan de publieksverkiezing, koos het maisbrood als meest misleidend van de zeven genomineerde voedingsproducten. Het ‘goudeerlijke’ maisbrood is gebakken zónder maismeel. Het heeft alleen wat maisstukjes ter decoratie en krijgt een maisachtig geel kleurtje door toevoeging van kurkuma, tekent Foodwatch erbij aan.

Het is het achtste jaar dat de voedselwaakhond deze prijs uitreikt. ‘We doen het om fabrikanten te laten zien dat we een oogje in het zeil houden, zodat ze zich niet te vrij voelen’, zegt Van de Wouw. Een plaats op de ranglijst is niet goed voor het imago van een merk. ‘Fabrikanten doen vaak laconiek als ze een Gouden Windei krijgen, maar de genomineerden veranderen hun product vaak wel.’ Dit jaar zegden zes van de zeven genomineerde fabrikanten toe hun product aan te passen, alleen Jumbo niet.

De ‘premium quality’ ketjap manis van Conimex is op de derde plaats terechtgekomen. Foodwatch spreekt van siroop met ketjap­smaak: met 70 gram suiker per 100 milliliter.

Conimex is een merknaam van Unilever. Het bedrijf vindt dat er geen sprake is van misleiding. Hoeveel suiker er in ‘ketjap manis’ mag, is een kwestie van smaak, laat de onderneming in een schriftelijke reactie weten. ‘De hoeveelheid suiker staat op de verpakking en de toevoeging ‘manis’ geeft ook nog eens aan dat het hier om de zoete variant gaat.’

Unilever gaat de hoeveelheid suiker in deze ketjap wel halveren, maar zegt dat maanden geleden al, los van de Gouden Windei-verkiezing, besloten te hebben. Strengere regelgeving vindt Unilever niet nodig.

Of er minder van de genomineerde producten verkocht wordt, is niet bekend. Dat soort cijfers houden de producenten geheim. ‘We vinden bij de Gouden Windei-verkiezing ook het luchtige karakter belangrijk’, zegt Van de Wouw. ‘We worden als consumenten eigenlijk het hele jaar door uitgelachen door de producenten. Eén keer per jaar lachen we hen uit.’

bril

Van bewustwording verwacht hoogleraar voeding en gezondheid Jaap Seidell niet zo veel. ‘Er zijn zo veel instinkers. Zo moet volkorenbrood gemaakt zijn van 100 procent volkorenmeel, maar op een ontbijtkoek betekent die term weer niks, want koeken mag je al volkoren noemen als je wat vezels toevoegt, al is het maar 1 procent.’

Sjoerd van de Wouw gelooft ook niet dat we met bewustwording het probleem oplossen. Alleen op de ingrediëntenlijst kijken, waarvoor regels gelden, en niet naar de plaatjes en teksten op de voorkant van het product, helpt niet, zegt hij. ‘In een supermarkt liggen 35.000 producten. Boodschappen doen hoort geen dagtaak te zijn. Op het etiket staan bovendien allerlei ingrediënten met rare namen die de meeste mensen niet kennen. En de lettertjes van het etiket zijn zo klein, dat veel mensen ze niet eens kunnen lezen. Vytenis Andriukaitis, Europees Commissaris voor gezondheid en voedselveiligheid, verantwoordelijk voor de regelgeving, heeft gezegd dat hij die lettertjes zelfs met zijn bril op niet kan lezen.’

De misleiding van consumenten in de supermarkt kan volgens Seidell alleen worden gestopt door wettelijk te regelen dat de etiketten duidelijker en eerlijker zijn. ‘Zet voorop hoeveel suiker er in een product zit en hoeveel zout en vet. Doe dat eenduidig en eerlijk, dus door middel van het percentage of de hoeveelheid gram per pak en niet per portie. Fabrikanten willen dit niet, daarom houden ze het tegen.’

In Amerika is hiervoor al een plan aangenomen door de voormalige president Barack Obama, vertelt Seidell. ‘Maar de huidige president Donald Trump heeft de uitvoering ervan uitgesteld tot 2022.’

Van de Wouw vindt ook dat consumenten bescherming van de overheid nodig hebben. ‘De vorige minister van Volksgezondheid, Edith Schippers, is achter de broek gezeten door de Tweede Kamer. Ze heeft in een brief aan de Kamer geschreven dat zij het overlaat aan zelfregulering. Dat gaat niet werken. Dat wordt al twintig, dertig jaar geprobeerd.’ ?

De Europese wet Voedselinformatie stelt eisen aan de etiketten op voedingsmiddelen. Zo moeten die een lijst met ingrediënten bevatten en de eventueel aanwezige allergenen en de voedingswaarde vermelden. In Nederland is de wet vertaald in het Warenwetbesluit Informatie Levensmiddelen (WIL). De naam van het product mag niet misleidend zijn.

De letters op het etiket moeten minimaal 1,2 millimeter groot zijn.

De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) controleert of fabrikanten zich aan de regels houden en of ze consumenten niet misleiden. Maar de NVWA ziet vanwege ‘beperkte capaciteit’ niet structureel toe op de complete juistheid van het etiket, schrijft de NVWA zelf op de website. Etiketten die een gevaar voor de voedselveiligheid vormen, krijgen voorrang. Het gaat dan bijvoorbeeld om het niet vermelden van stoffen waarvoor mensen allergisch kunnen zijn, zoals (sporen van) pinda’s en noten. Daardoor kunnen levensbedreigende situaties ontstaan.

Consumentenorganisaties als de Consumentenbond en Foodwatch lijken de controlerende rol van de NVWA over te nemen. Zij vragen geregeld aandacht voor de misleiding op etiketten. Ook media doen dit, zoals de tv-programma’s Radar en Keuringsdienst van Waarde en het onafhankelijke nieuwsplatform Foodlog.