De mythe van de droge voeten

In zijn lesmateriaal is een app van het ministerie van Infrastructuur en Milieu opgenomen waarmee je kunt uitzoeken of je bij een overstroming het beste verticaal kunt vluchten (naar zolder) of horizontaal (in de auto).

Bussum

Vijftienjarige scholieren hebben een algemeen besef van het overstromingsrisico in Nederland, maar hebben het idee dat zijzelf veilig zijn. Dat blijkt uit onderzoek waarop aardrijkskundeleraar Adwin Bosschaart deze week is gepromoveerd aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.

‘Leerlingen in Gouda denken dat bij een overstroming het water van zee zal komen’, vertelt hij. ‘Ze zijn zich er niet van bewust dat op 500 meter van hun school de IJsseldijk ligt, die tijdens de watersnoodramp in 1953 bijna is doorgebroken. Ze weten ook niet dat eb en vloed invloed hebben op het water in de Hollandse IJssel. Veel leerlingen in Culemborg denken dat een dijkdoorbraak alleen gevaarlijk is vlak bij de dijk. Ze denken dat het water op een kilometer afstand hooguit tot aan je enkels staat, of dat het zelfs al is weggetrokken in de grond. Alsof je een emmertje water omgooit. Het kan juist andersom zijn: als de Noorder Lekdijk bij Amerongen doorbreekt, staat er in heel de stad Utrecht met uitzondering van het centrum een paar meter water.’

Bosschaart is aardrijkskundeleraar aan het Willem de Zwijgercollege in Bussum en opleider aan de Lerarenopleiding aardrijkskunde van de Hogeschool van Amsterdam. Hij hield een enquête onder 483 leerlingen van vijftien jaar die wonen in laaggelegen gebieden in Nederland en hield interviews met vijftig leerlingen op twee scholen in overstromingsgevoelige gebieden, om te ontdekken wat zij weten van overstromingsrisico’s. Vervolgens ontwikkelde hij lesmateriaal en testte het uit.

gevoel van veiligheid

Volwassenen in Nederland denken volgens Bosschaart net als de vijftienjarigen. In Nederland leeft volgens hem de brede, maatschappelijke overtuiging dat we de strijd tegen het water hebben gestreden. De ramp van 1953 en de daaropvolgende aanleg van de Deltawerken hebben volgens hem grote invloed gehad op de manier waarop mensen in Nederland denken over overstromingsgevaar. De overtuiging dat we veilig zijn voor het water, wordt ook aan scholieren doorgegeven. Het schoolvak aardrijkskunde heeft hieraan ook bijgedragen.

Dat de ‘mythe van de droge voeten’ wordt onderwezen, komt volgens hem omdat we trots zijn op de Deltawerken, maar ook omdat we bang zijn om kinderen de waarheid te vertellen. De risico’s op overstroming zijn door de klimaatverandering en de daarbij horende zeespiegelstijging en extreme regenval alleen maar toegenomen. ‘De overheid erkent in het Deltaplan 2013 letterlijk dat bij overstromingen slachtoffers zullen vallen. De Randstad is veel beter beveiligd dan het rivierengebied. Dat is vijftig jaar geleden al besloten. Het rivierengebied wordt slechter beveiligd omdat er minder mensen wonen.’

Leraren hoeven leerlingen die informatie niet te onthouden, uit angst hen bang te maken, blijkt uit Bosschaarts onderzoek. Het aardrijkskundig lesmateriaal dat hij ontwikkelde en waarin simulaties van overstromingen zijn opgenomen per dijkdoorbraak, leidt niet tot grotere angst voor een overstroming, maar wel tot een groter bewustzijn. De leerlingen leerden ook over evacuatiemogelijkheden en vluchtroutes.

‘Ik vergelijk het met een overnachting in een hotel. Iedereen die een hoteldeur dichtdoet, kijkt even waar de vluchtdeur is. En daarna slaap je echt wel lekker, omdat je weet dat de kans dat er wat gebeurt maar klein is.’

evacueren

Vroeger waren mensen zich meer bewust van het overstromingsgevaar, zegt Bosschaart. ‘Ze bouwden de huizen op hoger gelegen plekken. De meeste oude centra van steden en dorpen blijven daardoor wel droog bij een overstroming.’ Minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu is volgens hem de eerste minister die de kop niet in het zand steekt. Zij wil iedereen in Nederland een basisveiligheid garanderen en heeft vorig jaar de website en app overstroomik.nl geopend. Als je daarop je postcode invult, krijg je te zien hoeveel risico er is dat jouw woonplek onder water komt te staan en wat je kunt doen bij een grote overstroming: zoek je in de buurt een veilige plek of vlucht je?

‘Je kunt vooraf beslissen of je verticaal of horizontaal evacueert: ga je naar zolder of stap je in de auto. Dat laatste is in de Randstad eigenlijk altijd gevaarlijk, omdat je er in de file komt te staan. Het is dan beter om vooraf te kijken waar de hoge plekken in de buurt zitten.’

risicoatlas

Bosschaart heeft op basis van simulaties van de waterschappen de website overstromingsrisicoatlas.nl gemaakt voor het onderwijs, waarmee wordt gesimuleerd wat er gebeurt per dijkdoorbraak. De website is opgezet in samenwerking met het ministerie van Infrastructuur en Milieu, de Unie van Waterschappen en het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap.

‘Ik heb gebruikgemaakt van de informatie van twee van de waterschappen, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en Waterschap Rivierenland. Aanvankelijk was het moeilijk die informatie los te krijgen. Bij de meeste waterschappen mocht ik de informatie wel inzien, maar niet gebruiken voor mijn website.’

De waterschappen waren volgens hem bang dat mensen er angstig van zouden worden of kritische vragen zouden stellen. Hij denkt juist dat je de waterschappen ermee uit de ‘stoffige sfeer’ kunt halen.

Het is de bedoeling dat binnenkort de website wordt uitgebreid met de gegevens van waterschappen in het overstroombare deel van Nederland. <