‘Rampen verkleinen kloof tussen arm en rijk’
Amsterdam
Veel ongelijkheid is al de wereld uit: er is minder racisme dan vroeger en man en vrouw zijn meer gelijk. Eén soort ongelijkheid houdt echter koppig stand: de economische. ‘Of je nu een stam van tien mensen hebt of een planeet met tien miljard mensen, díé ongelijkheid blijf je altijd terugzien.’
In de eerste jaarlijkse openbare lezing voor het NIAS-KNAW, instituut voor sociale studies, in Amsterdam lichtte Walter Scheidel woensdag zijn spraakmakende boek toe. ‘Rampen en oorlogen nivelleren grondiger dan welk politiek beleid of welk geloof dan ook.’
Zijn visie is omstreden, omdat ideeën over rechtvaardigheid en een betere wereld dan irrelevant lijken. ‘Vlak voor de Zwarte Dood, de pest, die de helft van alle Britten doodde, had de ongelijkheid in het land een piek bereikt. De pest had een sterk nivellerend effect. De overlevenden zagen hun inkomen met 150 procent stijgen. Rampen bleken gunstig voor overlevers. Tegelijk werden de rijken minder belangrijk omdat hun landerijen minder opbrachten.’ Net zo ging het na pestuitbraken in de zesde tot achtste eeuw en bij epidemieën die de Spanjaarden aanrichtten in de Amerika’s.
De historicus toetste zijn theorie aan stadsarchieven in Europa die soms wel zeven eeuwen teruggaan. Telkens bleken rampen de welvaart beter te verdelen.
Veel critici vonden zijn visie al te pessimistisch. Scheidel, Oostenrijker van geboorte en geëmigreerd naar Amerika, schiet in de lach. ‘In de VS ben ik voor linkse jongen uitgemaakt en vervolgens ook voor uiterst rechts. Maar ik bedrijf slechts wetenschap, daar hoort geen politiek stempel bij. En trouwens, pessimisme dwingt tot harder nadenken, dat is alleen maar goed.’
Scheidel maakte naam met boeken over de Romeinse tijd, waarin hij uitploos hoe hoog de Romeinse belastingdruk was en het ‘Bruto Nationaal Product’. Daarna keek hij naar andere wereldrijken: de Maya’s, de Tang-dynastie: hoe zag de verdeling van welvaart eruit toen die rijken instortten? Tijdens de globale crisis van 2008 werd ongelijkheid een wereldwijd thema. Het besef groeide dat 1 procent van alle mensen net zoveel geld heeft als alle andere mensen. Na deze crisis ontwikkelde Scheidel zich tot ongelijkheidsspecialist. Hij onderscheidt vier rampen, ‘vier paarden van de Apocalyps’, naar de Openbaring van Johannes: ‘Epidemieën, het instorten van grote rijken, bloedige revoluties, en de massa-mobilisatie van het gewone volk in tijden van oorlog.’
Bij revoluties denkt hij vooral aan het communisme. ‘De Franse Revolutie heeft de naam, maar was eigenlijk niet zo dramatisch qua herverdeling van welvaart. Slechts enkele duizenden rijke, vaak adellijke lieden werden een kopje kleiner gemaakt. Nee, dán Lenins bolsjewisten, in Rusland. ‘Het communisme kostte 100 miljoen doden. Maar het ‘werkte’ in de zin dat de gelijkheid toenam en het verschil tussen arm en rijk lange tijd minder belangrijk werd.’
U wijst op een onverwacht gevolg van de beide wereldoorlogen, in 1914-1918 en 1939-1945: grote gelijkmakers, het verschil tussen arm en rijk werd minder. Hoe kwam dat?
‘Rijken gingen meer belasting betalen, want oorlog is duur. En er kwamen vakbonden. Vakbonden vochten voor het recht en het loon van arbeiders. Ze werden toegestaan, omdat de leidende klasse het volk mee moest krijgen in die oorlogvoering, de massale inspanning nodig in de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Het was een ruil: voor wat hoort wat. Het toelaten van vakbonden kun je dus niet los zien van de gewelddadige schok die voorafging: de Eerste Wereldoorlog.’
Nederland kent het poldermodel: overleg boven conflict, en het Rijnlands model, waarin we sociaal omgaan met werknemers en scherpe randjes van het kapitalisme afhalen met een sociaal vangnet. Maakt zo’n politiek model dan niks uit?
‘Voor de mensen die het betreft, is dat model natuurlijk belangrijk. En een goede herverdeling, te managen door de politiek, ook. En ja, coalitieregeringen zijn beter in herverdelen van welvaart dan tweepartijen-systemen, zoals het Britse. Maar tegelijk zie ik een opvallende paradox: juist in die paar landjes waar al zo veel gelijkheid is, zoals Nederland en Denemarken, maakt men zich er enorm veel zorgen over.’
U schrijft dat ‘ongelijkheid nooit op vreedzame wijze verdwijnt’. Maar de eerste christenen dan? Zij brachten als ‘zachte kracht’ een omwenteling teweeg, zich bekommerend om de zieken en achtergestelden in het Romeinse Rijk.
‘Uit de onderzoeken die ik ken, is niet af te leiden dat religies tot nu toe wezenlijk verschil maakten als het gaat om de gelijkheid. En dit geldt voor alle godsdiensten, net zo goed voor het boeddhisme. Verder vielen het optreden van christenen en de uitbraak van verschillende ziekten in de tijd ongeveer samen. De gevolgen van het één of het ander, voor wat betreft de gelijkheid en ongelijkheid in de Romeinse maatschappij, zijn moeilijk uit elkaar te houden.’
Uw visie op de geschiedenis roept de vraag op of u het heelal ziet als zonder moraal, en mensen als een prooi van blinde krachten. Heeft de geschiedenis richting en doel, of helemaal niet?
‘Ik denk wel dat er uiteindelijk, op lange termijn, een positieve trend is naar minder geweld en meer gelijkheid. Tegelijk is nog veel onzeker. Het is nog te vroeg om te zeggen of de internetrevolutie de mensen ‘gelijker’ maakt óf onverschilliger voor welvaartsverschillen, omdat iedereen met zichzelf en sociale media bezig is.
Trends voor de toekomst zijn sterke vergrijzing die hoge zorgkosten meebrengt, wat ongelijkheid bevordert, en migratiestromen. Er zijn aanwijzingen dat bij meer instroom van migranten de gevestigde bevolkingen minder bereid zijn tot herverdeling van geld, omdat dan het ‘risico’ bestaat dat dat geld bij nieuwkomers terechtkomt.’ <
