De koran letterlijk interpreteren, is dat wel een zinnige manier om het heilige boek van moslims uit te leggen?
Utrecht
Islamcritici en moslimfundamentalisten zijn het zelden eens, maar hebben één belangrijke overeenkomst: beiden interpreteren de Koran altijd letterlijk. Maar is dat wel een zinnige manier om het heilige boek van de moslims uit te leggen? Yusuf Celik, religiewetenschapper aan de Universiteit Utrecht, vindt van niet.
Woensdag legde hij op een avond van het Utrecht Religie Forum uit waarom. Hij haalde onder anderen al-Razi en al-Ghazali aan, invloedrijke islamitische denkers, om te laten zien dat er in de islamitische traditie kleurrijke interpretaties bestaan van de Koran. 'De Koran is een gesprek tussen mensen en God', vertelt Celik. 'God antwoordt op de problemen van mensen. Het gevolg hiervan is dat je op een plek in de Koran iets kunt vinden dat op een andere plek wordt aangepast.' Als voorbeeld noemt hij vers 5:3, waarin staat dat het eten van varkensvlees verboden is. Elders wordt dit genuanceerd aan de hand van de vraag of dit ook in noodsituaties geldt.
omlezen
'Als de letterlijke betekenis onredelijk is, moet je gaan "omlezen"', vervolgt Celik. Hij illustreert dit aan de hand van de tiende-eeuwse theoloog al-Razi. 'In de Koran staat dat God de mens "met zijn hand" heeft geschapen. Dan zou God dus, letterlijk genomen, lichaamsdelen hebben, net als een mens, en komt zijn transcendentie in gevaar. Al-Razi maakt hiervan dat God de mens "met zorg" heeft geschapen.'
Celik verwees ook naar Ali, de neef van de profeet Mohammed, zeer belangrijk in de islamitische traditie. 'Hij zei: ik kan over de eerste zeven verzen van de Koran een exegese schrijven waarmee je zeventig kamelen kunt beladen. Dat kan natuurlijk nooit als je je alleen beperkt tot de letterlijke betekenis. De mysticus al-Ghazali zei dat elk vers wel zesduizend betekenissen heeft. God is oneindig en dus heeft zijn woord ook oneindig veel betekenissen. Als je letterlijk leest, is het alsof je naar een buffet gaat en alleen de garnalen eet.'
christenen
De laatste decennia wint het salafisme wereldwijd aan populariteit. Juist daar wil men de Koran strikt letterlijk lezen. Salafisme zegt terug te willen gaan naar de bronnen, maar is volgens Celik in bepaalde opzichten heel eigentijds: ‘Ik denk dat sommige salafistische jongeren heel individualistisch zijn: ík ben degene die in staat is deze teksten goed te interpreteren. Vroeger mocht een leek dit helemaal niet doen. De ironie is dat salafisten beweren een historische lijn te vertegenwoordigen, maar eigenlijk een hedendaags fenomeen zijn.’
In de Koran staan op enkele plekken stellige dingen over christenen en Joden. Celik: 'Er is een vers dat stelt: "En de Joden stellen: Ezra is de zoon van Allah." Het wordt moeilijk tegenwoordig een Jood te vinden die deze opvatting heeft. Het is logischer dat iemand in de omgeving van de profeet dit gezegd heeft.'
Zo is volgens Celik in de islamitische traditie een vrij heftig vers (4:89) over ongelovigen ook genuanceerder geïnterpreteerd. 'De Koran stelt daar: "en doodt hen waar jullie hen kunnen vinden". Oei! Maar een vers later lees je: als zij zich van jullie terugtrekken en niet tegen jullie vechten en jullie vrede aanbieden, dan geldt dit niet.'
Overal waar de Koran algemene uitspraken doet, gelden er volgens Celik bij nader inzien beperkingen en nuances. Daarom vindt hij het beter bij de islamitische traditie passen om 'voorbij de letter' te lezen. 'Als je weet hoe de Koran is gestructureerd en hoe taal werkt en dan nog steeds letterlijk leest, bewijs je de Koran een slechte dienst.' <