Eindelijk kunnen de Britten weer solozeilen

Den Haag

Een lichtshow, vlaggen, een klok die aftelt en een toespraak van premier Boris Johnson. Zo verlaten de Britten vanavond de EU om 23.00 uur (het is hier dan middernacht). Behoorlijk ingetogen, zoals ze op 1 januari 1973 ook lid werden van de toenmalige Europese Economische Gemeenschap (EEG). ‘Britain slips quietly into Europe’ (‘Groot-Brittannië glijdt stilletjes Europa binnen’), kopte The Guardian .

‘De wereld ziet er sinds het einde van het Britse Empire toch wel wat anders uit.’

Het is nu niet meer voor te stellen, maar ruim tien jaar had de Britse regering op de deur gebonsd. Het land raakte economisch achterop en zag de EEG, voorloper van de EU, als reddingsboei, vertelt Van de Wijdeven. ‘En Londen merkte dat invloed uitoefenen op de gang van zaken in Europa vanaf de zijlijn steeds minder effectief was’, vult de auteur van onder meer De nieuwe rafelrand van Europa (2019) aan.

drie machtsblokken

Die Europese entree was een breuk met de traditionele Britse politiek; eeuwenlang hadden de Britten zich om machtspolitieke redenen wel met het vasteland bemoeid, maar zich er nooit aan vastgeklonken. Oud-premier Churchill reisde meteen na de Tweede Wereldoorlog door Europa met de boodschap dat een Verenigde Staten van Europa noodzakelijk was; zo kon Duitsland, dat aan de basis van twee wereldoorlogen had gestaan, worden ingekapseld.

‘Maar Churchill benadrukte dat het Verenigd Koninkrijk niet aan die Europese integratie moest meedoen’, zegt Van de Wijdeven. ‘Bovendien zag het Verenigd Koninkrijk zich toen nog als een wereldmacht, vanwege zijn koloniën. De Britten dachten in drie machtsblokken: de VS, de Sovjet-Unie en het Britse Empire.’

De werkelijkheid bleek anders: vanaf het einde van de jaren veertig viel het Britse rijk uit elkaar, toen de ene na de andere kolonie op eigen benen ging staan. De Britten raakten economisch achterop bij de rest van Europa, keken jaloers naar het Duitse Wirtschaftswunder en realiseerden zich dat het vasteland als handelspartner belangrijker werd.

‘De keuze voor de EEG was door het verlies van het Britse Empire onvermijdelijk geworden’, concludeert Van de Wijdeven.

Ivo van der Wijdeven: ‘De Britten kunnen het beleid in Europa niet meer van binnenuit bij sturen, terwijl ze dat als geen ander hebben gedaan.’ - beeld Anne van Gelder

Toch dwongen de Britten in de EEG en de EU voortdurend uitzonderingen af, zoals het niet deelnemen aan de eurozone. Hoe verklaart u dit?

‘Europese samenwerking is voor veel Britten altijd een optelsom geweest van voor- en nadelen; maar weinig politici liepen er echt warm voor. Het sentiment was veelal: als overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog geven we in de EU niet prijs wat we zo zwaar hebben bevochten. Dat maakte het lastig om nationale soevereiniteit aan Brussel over te dragen. Premier Margaret Thatcher was in 1990 fel tegen de eenwording van West- en Oost-Duitsland uit vrees voor Duitse economische en politieke dominantie in Europa. Zij was ook de premier die weliswaar erkende dat de toekomst van haar land in Europa lag, maar dan wel via een uitzonderingspositie. Het wantrouwen jegens Duitse ambities in Europa is altijd een constante geweest in de Britse politiek en bij veel oudere kiezers speelde dit mee bij het referendum in 2016.’

arbeidsmigranten

Lag de kiem van de brexit in 2004, toen Oost-Europese landen bij de EU kwamen? Het Verenigd Koninkrijk kreeg vanaf toen te maken met veel arbeidsmigranten, en migratie was in 2016 hét onderwerp.

‘Ik geloof het niet; de haat-liefdeverhouding met de Europese Unie was al ouder. De regering-Blair was zestien jaar geleden bovendien zelf voor de EU-uitbreiding naar het oosten, omdat zo de verdieping van de EU (verdere integratie, red.) kon worden afgeremd. Die strategie was succesvol, want na die uitbreiding werd de EU omslachtiger, minder samenhangend en minder evenwichtig.’

Toch kregen arbeidsmigranten in het Verenigd Koninkrijk de schuld van zaken als lage lonen, werkloosheid, woningnood en slechte gezondheidszorg.

‘Dit beeld is vooral door tegenstanders van het EU-lidmaatschap sterk aangezet in 2016. Wat zij echter niet vertelden, is dat die problemen vooral het gevolg waren van het neoliberale beleid sinds de regering-Thatcher: veel bezuinigingen, privatiseringen en minder regelgeving vanuit de overheid. Dat had gevolgen voor de koopkracht, de zorg, de woningmarkt en noem maar op. En na de wereldwijde financiële crisis van 2008 is er nog meer bezuinigd. De Britten keken eerst met enig leedvermaak naar de problemen in de eurozone, maar moesten later ook hard ingrijpen.’

wereld verandert

Het Verenigd Koninkrijk trad toe tot de EEG om economische redenen en omdat Londen meer invloed wilde op Europa. Wat verwacht u nu de Britten weer weggaan?

‘Ze raken de mogelijkheid kwijt om het beleid in Europa van binnenuit bij te sturen, terwijl ze daarvan als geen ander gebruik hebben gemaakt.

En wat de economie betreft: premier Boris Johnson noemt zijn land een global nation die na de brexit in vrijheid kan handelen en wereldwijd handelsovereenkomsten kan sluiten. Hij wijst graag op de oude banden met de 53 landen van het Gemenebest, bijna allemaal oud-koloniën. Maar of dat echt lucratieve deals gaat opleveren, is zeer de vraag. De wereld ziet er sinds het einde van het Britse Empire toch wel wat anders uit. De realiteit is dat nu meer dan de helft van de Britse export naar de EU-lidstaten gaat. Het Verenigd Koninkrijk gaat nu solozeilen, weg uit de bescherming van de groep. Ik hoop niet dat de gewone Brit nu de klappen mag opvangen.’

Wat kunnen we in Europa leren van de brexit?

‘Dat altijd duidelijk moet worden gemaakt wat de EU is. Enerzijds een instelling die veel economische voordelen oplevert. Anderzijds is ze een enorme compromismachine. Dat is lastig voor regeringsleiders, want zij moeten na terugkomst uit Brussel eigenlijk altijd vertellen dat ze hebben ingeleverd. Dit aspect hebben veel Britten nooit begrepen. Een les van de brexit is dan ook dat regeringen over Europa goed moeten communiceren.

Een tweede les is: helder aangeven dat in het huidige onzekere geopolitieke klimaat de EU bescherming biedt. Dat geldt ook voor zaken als voedselveiligheid en de aanpak van criminaliteit. De EU is niet perfect, maar wel het beste wat we nu hebben.’

frexit en pexit

Bij Oost-Europese lidstaten, met name Polen en Hongarije, is veel onvrede. De EU zou zich ten onrechte bemoeien met interne aangelegenheden, zoals de behandeling van rechters en migranten. Moeten deze landen een uitzonderingspositie krijgen, zoals de Britten hadden?

‘Nee. Wat we moeten leren, is dat alle EU-lidstaten zich moeten houden aan de spelregels waaronder zij zelf hun handtekening hebben gezet. En daarbij liever geen uitzonderingspositie. Trouwens, die heeft uiteindelijk ook het Verenigd Koninkrijk niet binnenboord gehouden.’

Betekent de brexit dat het vertrek van meer lidstaten uit de EU mogelijk is?

‘Dat moet de toekomst uitwijzen, maar ik zie vooralsnog dat de moeizame brexitonderhandelingen dit geluid hebben verstomd. Het Franse Rassemblement National van Marine Le Pen wil geen frexit meer, ook omdat dit onder veel Fransen minder populair is. De Poolse en Hongaarse regeringen zijn wel kritisch op de EU, maar ik hoor ze niet over een pexit of een hexit; zij zien te veel voordelen aan het EU-lidmaatschap.’ <

van ja naar nee