‘De nieuwe tsaar’ Putin kwam niet uit de lucht vallen

Moskou

Iedereen is hem al vergeten, de Russische premier Viktor Tsjernomyrdin (1938-2010). Hij leek een saaie partijpief die als bestuurder onder president Boris Jeltsin ook nog eens de grote financiële crisis van 1998 inleidde. In enkele weken tijd werd de roebel waardeloos en verloren tientallen miljoenen Russen hun spaarpot. De onvrede en vooral angst zorgden voor twee dingen: economische rampspoed was in de ogen van Ivan Modaal verbonden met de westerse koers die Moskou toen voer. En de roep om een sterke leider nam toe.

Die kwam er: Vladimir Putin, president van Rusland van 2000 tot, bij leven en welzijn, minstens 2024. De laatste tien jaar van zijn leven ontpopte Tsjernomyrdin zich als dapper essayist. Hij zag vroeg hoe Putin zich meester maakte van de geschiedenis en de geest van de Russen. De Sovjet-Unie werd postuum ontdaan van de communistische ideologie en de vervolging; de mythe van een machtig imperium dat moest worden hersteld, brak baan.

theater

De Russische geschiedenis werd veranderd om de toekomst van Rusland te kunnen beheersen. Putin is gewoon ‘de nieuwe tsaar’, stelt de Amerikaanse journalist Steven Lee Myers, die jarenlang correspondent in Moskou was voor TheNew York Times. Vandaar de cryptische zin van Tsjernomyrdin, opgediept door de Nederlandse journalist Hubert Smeets, die ook ruim een decennium lang door de gangen van het Kremlin dwaalde: ‘Wat er nooit was, is er nu weer in Rusland’. Myers en Smeets schetsen Putins gang door de machtsapparaten, het onvermogen van Gorbatsjov en de chaos van Jeltsin. Dat is allemaal bekend. Maar waarom lukt Putin wat zijn voorgangers niet konden: de agenda bepalen? En wat is zijn politieke houdbaarheid – mede ons toekomstperspectief?

De kerk, de wetenschap en de cultuur kregen in dat proces een rol. Door middel van ruim twintig nieuwe, even repressieve als ondemocratische wetten zijn de teugels strak aangehaald, de Russische rechtspraak is meer dan in de tijd van tsaren en partijleiders gebonden aan wat het Kremlin dicteert, de media in Rusland vormen op enkele bijna onhoorbare dissonanten na het Groot Kozakkenkoor van de staat.

Zelfs de dissidentie vervult een taak in dat theater. Lastige mensen krijgen huiszoeking, processen, boetes, lange gevangenis- en kampstraffen of ze worden gewoon vermoord. De oppositie is verdeeld, de dappere enkeling (Anna Politkovskaja, Boris Nemtsov, wellicht straks Michail Chodorkovski en Aleksej Navalny) gaat ten onder en de anderen, genegeerd of belachelijk gemaakt door de staatsmedia, worden neergezet als onduidelijk theoretiserende krabbelaars.

Putin is bijna binnen. Hij herstelde niet de Koude Oorlog; hij voert her en der echt oorlog. De bufferzone van Sovjetsatellietlanden die vroeger bestond, moet worden hersteld, al was het maar door chaos, onvoorspelbaarheid en het zaaien van haat, het zusje van angst. Oost en West staan weer tegenover elkaar, maar ditmaal niet als twee berekenbare machtsblokken.

Rusland is speler in een mondiaal verbrokkeld, maar digitaal hecht verknoopt conflict, waarbij regionaal speldenprikken worden uitgedeeld; staatsterrorisme, hackers, drones en gaspolitiek vormen de ingrediënten van een wereld die simpele, hartelijke knullen als Gorbatsjov en Jeltsin, Kohl, Chirac en Clinton nooit hadden kunnen bedenken.

verbronsd

Journalist Myers concentreert zich op Putin. Hij idealiseert hem zeker niet, maar schrijft wel veel toe aan diens persoon. Putin deed alles in zijn eentje, op grond van zijn wil en het idee dat hij een land te redden had. De levensbeschrijving is fascinerend, maar eigenlijk schetst Smeets minstens zo helder hoe de president, zijn land en de gevaarlijk geworden wereld samenhangen. ‘Putin kwam niet uit de lucht vallen.’ Smeets ziet hem als de uitkomst van een aantal historische processen: de strijd tussen slavofielen en ‘zapadniki’ (pro-westerse krachten) die in de 19e eeuw al vochten over de vraag of Rusland de deur naar Europa moest openzetten, met regieverlies als consequentie, of zich moest ombouwen tot een continentaal fort; de strijd tussen twee mensbeelden, die het individu zagen als staatsburger of alleen maar onderdaan. In feite komt de situatie waarin Rusland en de wereld zich nu bevinden neer op een 20e-eeuwse oorlog in een 21e-eeuwse crisis, stelt Smeets.

Lang geloofde hij nog in een Rusland dat door de crises heen zou evolueren tot een democratische staat met een maatschappelijk middenveld, mondige burgers en vrije media, mede door internet, open naar Europa en Amerika en misschien economische partner met China.

De omslag ziet Smeets in 2011-2012; toen wisselden de tussenpresident Dimitri Medvedev en Putin stuivertje en werden de plotseling sterk geworden oppositiekrachten en de aanzwellende demonstraties op straat in de kiem gesmoord.

Opvallend is dat ook Myers zo’n omslag ziet, maar dan met een parallel in de persoon van Putin zelf. In zijn derde termijn is hij ‘verbronsd’, tot een standbeeld geworden, schijnbaar onaantastbaar, maar ook steeds afhankelijker van een krimpend aantal adviseurs. Dat leidt tot ongelukken: Putin wist in 2011 niet dat Medvedev de Amerikaanse plannen om in te grijpen in Libië had gefiatteerd en ook niet dat zijn Buk-raket in 2014 de MH17 neerhaalde. In beide gevallen was hij woedend, maar probeerde hij met leugens zijn prestige te redden.

vecht!

Dit Rusland van Putin is ‘duidelijk de grootste en gevaarlijkste bedreiging voor de wereld’, stelt de Russische oud-wereldkampioen schaken Garry Kasparov (52) in een ongekend scherp boek, dat Putin vanuit Russisch perspectief bekijkt. Kasparov is een van de meest uitgesproken critici van Putin; zo uitgesproken dat hem het leven in Rusland onmogelijk is gemaakt. Als emigrant kan hij zich feller blijven uiten dan in het Rusland van nu. In 2013 vluchtte Kasparov naar de Verenigde Staten, nadat hij vanaf 2009 kopstuk van de Russische oppositie was geweest.

Als hij niet uit Rusland was weggegaan, was hem wellicht overkomen wat Boris Nemtsov op 27 februari 2015 gebeurde: doodgeschoten worden op een brug in Moskou. ‘Dat hij is vermoord, verbaast me niet’, schrijft Kasparov in zijn boek Het wordt winter.

In wezen vielen Kasparovs hoogtijdagen, vanaf het moment dat hij in 1985 wereldkampioen werd en bijna twintig jaar de nummer een van het schaken bleef, samen met die van Gorbatsjov en Jeltsin, toen Rusland een raam naar Europa openzette. Bij Putin is zijn onverbloemde, westerse taal niet welkom. Voor de Rus Kasparov is in Rusland geen plaats.

laf opportunisme

Kasparovs analyse gaat ver. Als Putin ongehinderd zijn agressieve politiek mag voortzetten, kan dat tot een Derde Wereldoorlog leiden, stelt hij. Want ‘je kunt een dictator geven wat je wilt, het zal voor hem nooit genoeg zijn. Hij ziet in jouw gebaar juist bevestigd dat je niet sterk genoeg bent om te voorkomen dat hij pakt wat hij wil.’

Daarom moet het Westen zich snel verenigen en de lessen van de Koude Oorlog ter harte nemen. Niet dat er weer een situatie moet komen van twee tot de tanden bewapende kernmachten, die klaarstaan om elkaar nucleair te vernietigen, maar wel moeten ‘de leidende principes en politieke denkbeelden van het Westen’ voorop staan. Kasparov verwijst daarbij herhaaldelijk naar de ‘op morele overtuigingen gebaseerde buitenlandpolitiek’ van Reagan, de Amerikaanse president die de Sovjet-Unie het rijk van het kwaad noemde.

Kasparov waarschuwt voor de westerse politiek van redelijkheid tegenover Putin. Die ziet dat alleen maar als zwakte, toont Kasparov met een reeks voorbeelden aan. Toch blijven westerse politici als president Obama proberen Putin tegemoet te komen. ‘Laf opportunisme’, noemt Kasparov dat. ‘Als je erkent wat de verschrikkelijke waarheid is, moet je handelen.’ In plaats daarvan spreekt het Westen liever zijn ‘bezorgdheid’ uit.

MH17

De ramp met de MH17 is zo’n ‘bezorgdheid’. Dat het toestel werd neergeschoten door een Russische Buk-raket die in Oekraïne was gestationeerd, is het gevolg van het besluit van ‘het kantoor waarin alle macht van Rusland samenkomt, het kantoor van de man die door alle ministers en generaals strikt wordt gehoorzaamd: het kantoor van Vladimir Putin. Iedereen wist al jaren dat er in het Russische parlement nog geen muis durft te piepen voordat hij daarvoor Putins toestemming heeft. Dus ja, Putin is verantwoordelijk voor die 298 doden, meer dan wie dan ook.’

Deze leider moet resoluut de pas worden afgesneden, vindt Kasparov, omdat anders uiteindelijk een groot conflict dreigt. Hij wijst daarbij op de Joegoslavische president Slobodan Milosevic, die van een gematigde leider veranderde in een van de aanstichters van de eerste genocide op Europese bodem na de Tweede Wereldoorlog. Dat kon omdat het Westen het kwaad een kans gaf en Milosevic uiteindelijk pas in 1999 de voet dwarszette, door het ingrijpen van de NAVO in Kosovo.

Dat Putin dezelfde weg gaat, onderbouwt Kasparov met scherpe analyses van de achtergrond en handelwijze van de Russische president. Zijn boek is geen klaagzang van een verongelijkte dissident, maar een indringende, gedetailleerde tekening van de situatie die is ontstaan en waarbij de vrije democratieën voor een keuze staan; die tussen ‘vechten of ons overgeven’. Mede naar aanleiding van:

De wraak van Poetin, Hubert Smeets. Uitg. Bert Bakker, Amsterdam 2015. 360 blz. € 24,95

De nieuwe tsaar, Steven Lee Myers. Uitg. Bert Bakker, Amsterdam 2015. 608 blz. € 35

Het wordt winter. De vergeten lessen van de Koude Oorlog, Garry Kasparov. Uitg. Atlas Contact, Amsterdam 2015. 331 blz. € 19,99