Italië zeilt op een open zee
Rome
Oud-premier Matteo Renzi die een paar uur na de verkiezingen definitief aftrad als partijleider. Een mislukte comeback voor die andere oud-premier Silvio Berlusconi, wiens partij geen sleutelrol zal spelen in de formatie. Een derde oud-premier, Massimo D’Alema, die in zijn eigen woonplaats slechts duizend stemmen kreeg: Italië heeft zondag op een ongekende manier afgerekend met de gevestigde orde.
Daarvoor in de plaats koos het land voor de extreemrechtse Lega – die met ruim 18 procent van de stemmen de onbetwistbare nieuwe macht op rechts is – en voor de Vijfsterrenbeweging, die gedreven wordt door een bijna utopisch streven naar een zo direct mogelijke democratie, waarbij het volk beslist wat de partij eigenlijk vindt. ‘Vandaag begint de Derde Republiek’, zei Vijfsterrenlijsttrekker Luigi Di Maio daarom maandag. ‘Een republiek die nu eens echt van het Italiaanse volk is.’
‘Dit waren verkiezingen die in het teken stonden van de transitie’, zegt hoogleraar geschiedenis Giovanni Orsina van de Luiss-universiteit in Rome. ‘Het is een transitie waarbij het volk zich heel duidelijk heeft afgekeerd van de Partito Democratico (PD) en Forza Italia, en zich in plaats daarvan wendt tot de Lega en de Vijfsterrenbeweging. Deze verkiezingen laten zien dat het politieke systeem zich definitief aan het herstructureren is. Weg van de verantwoordelijke partijen in het oude centrum en richting het populisme.’
De PD hield na zondag slechts 18 procent van de stemmen over en ook Forza Italia, die andere grootmacht van de afgelopen jaren, stelde teleur. Daardoor is zelfs de op voorhand verwachte Grote Coalitie tussen de twee centrumpartijen numeriek uitgesloten. Na een politieke carrière van bijna 25 jaar lijkt daarmee ook de rol van Silvio Berlusconi uitgespeeld.
Forza Italia verloor een groot deel van haar stemmen aan de Lega. De meeste stemmen van de PD kwamen bij de Vijfsterrenbeweging. Daardoor zou een samenwerking tussen beide antimachten in theorie mogelijk zijn: ze hebben samen een Kamermeerderheid en voerden bovendien campagnes die inhoudelijk overheenkwamen. Allebei willen ze een subiet einde maken aan de massamigratie richting Italië, beide willen ze het Italiaanse belastingstelsel hervormen en ook in hun mate van Euroscepsis zit de nodige overlap.
Toch is deze optie volgens Orsina onwaarschijnlijk. ‘Lega-leider Matteo Salvini is de nieuwe leider van rechts. Dat is een groeiende macht die voor het eerst succes had in het zuiden van het land, en waar links van hem nog een partij is die wordt geleid door een man van 81 jaar, die waarschijnlijk binnenkort de politiek uitstapt. Waarom zou hij zijn stemmen zomaar aan de Vijfsterrenbeweging geven? Dat is niet logisch. Als ik Salvini was, zou ik plaatsnemen in de oppositie en verder groeien.’
Niet voor niets zei Lega-leider Salvini maandag al vrij resoluut dat hij een samenwerking met Di Maio niet ziet zitten, omdat hij zichzelf als winnaar ziet. Daarom ligt de bal voorlopig bij de Vijfsterrenbeweging. Dat is een partij die in 2009 werd opgericht door Beppe Grillo, met als belangrijkste streven de oude garde weg te vagen – ‘Vaffanculo! (Rot op!), zoals Grillo jarenlang schreeuwde.
luisteren
‘Onze beweging is ontstaan omdat de partijen op rechts en links definitief hebben gefaald’, zei Di Maio eerder deze campagne. In tegenstelling tot die oude garde wil hij wél naar het volk luisteren, zegt hij. De Italiaanse journalist Beppe Severgnini schreef daarom dat de partij ‘rechtse muren heeft, gebouwd op een links fundament, onder een anarchistisch dak’ – iedereen is welkom.
Dat fluïde karakter zorgt er wel voor dat de partij geregeld van standpunt wisselt. Zo besloot ze een jaar geleden, op aandringen van de leden, in het Europees Parlement over te stappen van de eurosceptische fractie van Nigel Farage naar de ALDE-fractie van Guy Verhofstadt, een van de grootste voorstanders van het Europese project. Pas toen de ALDE dat aanzoek afwees, keerde de club zich weer tegen Europa.
‘De Vijfsterrenbeweging is als een worst waarin allerlei verschillende soorten vlees samenkomen’, zegt Orsina. Het voordeel daarvan is wel dat ook een coalitie met de PD tot de mogelijkheden behoort, ondanks de grote verschillen tijdens de campagne. ‘De Vijfsterrenbeweging heeft nu een coalitiepartner nodig, en voor de PD zijn de Vijfsterren de enige mogelijkheid om hun linkse idealen niet volledig te laten verdwijnen uit Italië. In dat geval leven ze weliswaar voort in het lichaam van iemand anders, maar dat is nog altijd beter dan helemaal te sterven.’
Alleen betrok ook de PD maandag meteen haar eigen loopgraaf, zich klaarmakend voor lastige onderhandelingen. In dezelfde toespraak waarin Renzi afscheid nam als partijvoorzitter, zei hij dat zijn partij, hoe dan ook, niet gaat regeren. Dat betekent dat vrijwel elke kans op een regeringscoalitie op voorhand lijkt te zijn uitgesloten
tussenregering
Mocht niemand de komende weken water bij de wijn willen doen, dan kan president Sergio Mattarella vanaf 23 maart een tussenregering aanstellen. Die zal dan waarschijnlijk worden geleid door de centrumlinkse Paolo Gentiloni, die ook het afgelopen anderhalf jaar als ‘tussenpaus’ fungeerde. Zijn voornaamste taak zou in dat geval het hervormen van de kieswet zijn, zodat er bij volgende verkiezingen wel een werkbare meerderheid kan ontstaan.
‘Samenvattend ligt alles op dit moment open’, zegt Orsina. ‘Italië is na zondag het beste te vergelijken met Christopher Columbus, zeilend op een open zee zonder dat we precies weten waarheen. We kunnen overal eindigen’. <