Stalin, man van orde en rust, is weer alomtegenwoordig in Rusland

Kolpasjevo

Adolf Hitler is dood en misschien begraven. Niemand verlangt terug naar die man en zijn regime, enkele Unverbesserlichen daargelaten. Jozef Stalin is ook dood en begraven, maar zijn naam, stijl en reputatie leven volop, en niet alleen in Rusland.

‘Stalin’ staat voor tientallen jaren brute terreur, maar in de ogen van bijna de helft van de Russen – mat het tot voor kort onafhankelijke Levada-instituut in 2017 – ook voor de goede oude tijd, toen de roebel nog een Roebel was en de Sovjet-Unie een grote mogendheid.

Stalin is een sterk merk. Hij is de man met wie Rusland de Tweede Wereldoorlog won, die het land industrialiseerde, de landbouw collectiviseerde, de sterke hand die nodig was en is in een wereld waarin kerk en staat van de heilige Russische natie worden bedreigd door vijanden en verraders van binnenuit.

‘Niemand wil de terreur terug, maar wel de orde en rust die er naar de smaak van veel Russen onder Stalin en zijn opvolgers waren’, zegt Hester den Boer (37). Ze studeerde Slavische talen, is onderzoeksjournalist en fotograaf en verbleef in de afgelopen tien jaar vaak in Rusland. Een boek en een expositie over haar reizen en ontmoetingen is net uit.

Ze schreef het terwijl ze moeder werd van Sjef, nu dertien maanden. In de wolkjes ijskoude lucht die van elke bladzijde afspatten, proef je verbazing over en begrip voor gewone mensen die heel anders tegen verleden en heden aankijken dan de bezitters van ‘Westerse verworvenheden’.

Haar vraag was hoe de erfenis van Stalin doorwerkt in het Rusland van nu. Het antwoord is complex. Het is niet zo dat Vladimir Putin, de huidige president van Rusland, zijn onderdanen de rehabilitatie van Stalin en de Sovjet-Unie tegen hun wil door de strot heeft geduwd. Veel Russen zetten vrijwillig een roze bril op.

angst

‘Stalin als merknaam staat voor “toen alles nog goed was”. Het leven op orde, voor iedereen werk en woning en aanzien in de wereld. Voor veel Russen zijn vrijheid en democratie synoniem met chaos en vernedering. Vooral dat laatste weegt zwaar. Ik sprak veel mensen die Gorbatsjov niet goed bij zijn hoofd vonden en zich schaamden voor Jeltsin als die dronken op een podium stond. In hun ogen is Putin de man die van Rusland weer een grote mogendheid heeft gemaakt.’

Putin gaat slim om met het stalinistisch verleden van de Sovjet-Unie. Hij weet dat 28 miljoen gevangenen en tien miljoen doden door een eeuw binnenlandse terreur niet zijn te ontkennen. In oktober 2017 opende hij met de Russisch-orthodoxe patriarch Kirill een fors monument in Moskou, dat herinnert aan dat verleden. ‘Staat en kerk betreuren de slachtoffers, maar wijzen de daders niet aan en werken onderzoek naar de misdaden tegen’, zegt Den Boer.

Zijn Stalin en Putin te vergelijken? ‘De schaal van de repressie is natuurlijk onvergelijkbaar. Maar de angstmechanismen en stigmatisering van kritische burgers, andersdenkenden en buitenlanders, die kenmerkend waren voor het Stalin-regime, werken weer als vanouds.’

Den Boer merkte dat heel goed bij Memorial. Dat is een losse bundeling van lokale personen en groepjes die onderzoek doen naar de Stalin-terreur en de mildere repressie daarna, onder Chroesjtsjov, Brezjnev, Andropov en Tsjernenko.

‘In de jaren negentig waren veel archieven open en kon heel veel materiaal worden gekopieerd. In feite zijn enkelingen dat nu nog steeds aan het verwerken. Maar de archieven zijn nu op slot en Memorial is verdacht gemaakt door de overheid. Ze vallen nu onder het stigma ‘buitenlandse agent’. Die term is precies dezelfde als in de verhalen over spionnen, verraders en de ‘vijfde colonne’ waarmee Stalin zijn tegenstanders opruimde. Het jaagt angst aan, gewone Russen willen daar vandaan blijven.

Joeri Dimitriev, die in Karelië (het stuk Rusland dat tegen Finland ligt) al dertig jaar massagraven onderzoekt, vertelde Den Boer dat hij vroeger veel op scholen lesgaf over de terreur. ‘Nu is er geen klas meer die hem uitnodigt. Dat kan ook niet, want hij zit weer vast sinds juni. De aanklacht (het in bezit hebben van kinderporno) is verscherpt tot seksueel misbruik van zijn pleegkleindochter. Bewijsmateriaal was het mapje met foto’s die bij de dokter dienden om ontwikkelingen van haar ziekten en groei aan te tonen.’

Putin zette na de demonstraties van 2012 een veel hardere koers in. De beloofde ‘dictatuur van de wet’ werd werkelijkheid. De mede vanuit de kerk vormgegeven morele campagne resulteerde in wetten tegen antisociaal en extremistisch gedrag, met brede en vage termen en begrippen. ‘Iedereen weet dat je zomaar kunt worden opgepakt en vastgehouden zonder duidelijke aanklacht of bewijs.’ En daarmee zijn we terug bij de sfeer die in de Sovjet-Unie werd geschapen door artikel 58 en later 70 in het wetboek van strafrecht, met anti-Sovjetagitatie, -propaganda en spionage als dakbegrippen.

Stalin is weer alomtegenwoordig in het Rusland van nu. Den Boer sprak met veteranen in Wolgograd. Met Joelia Koetjinskaja bijvoorbeeld. Zij was op haar zestiende opeens verpleegster in Stalingrad. Zonder medicijnen. Ze is nog steeds trots, negentig jaar oud. ‘Wij hebben de Duitsers in de pan gehakt.’ Den Boer ontdekte zelfs tot haar verbazing dat de gemeenteraad besloten had Wolgograd zes dagen per jaar, tijdens activiteiten die de Grote Vaderlandse Oorlog herdenken, weer Stalingrad te noemen; officieel dus. ‘Het Kremlin juicht het niet toe, maar gedoogt het met volle overgave.’

noodlot

Den Boer ontdekte in Kolpasjevo bij Tomsk hoe grondverzakking in 1979 een massagraf aan de rivier de Ob blootlegde. Dezelfde dag nog werd alles weer ingekuild, door speciale troepen van de KGB. Lokale inwoners moesten hun mond houden, ook al hadden ze net de mummies van hun grootouders zien liggen. De verhalen liggen maar net onder de permafrost en Den Boer diepte ze op. Zelfs dan blijken veel ex-gevangenen bij gebrek aan beter te blijven hangen in de Goelag-regio. Talloze mensen denken nu nog dat veel mensen ‘niet voor niets’ gearresteerd werden – waar rook is, is vuur, nietwaar? – of dat Stalin zelf niet wist van de terreur van zijn onderknuppels.

Zo kan het positieve Stalin-beeld intact blijven. Ja, hij maakte fouten en er was terreur, maar dat was nodig in zo’n groot land met zoveel vijanden. ‘De terreur wordt dan een soort natuurramp, een pestepidemie, een noodlot, sudba.’ Het feit dat in veel families zowel slachtoffers als daders waren, versterkte het zwijgen. In Tomsk spreekt Den Boer een man wiens ene opa executies voltrok en de andere opa daarbij omkwam. ‘Hester den Boer kon vrijwel ongehinderd haar werk doen, al ging Rusland de afgelopen jaren steeds meer in het slot. ‘Misschien hielp het dat ik open kaart speelde. Ik vroeg een journalistenvisum aan, vertelde dat ik onderzoek wilde doen naar de Sovjetgeschiedenis en ook naar de locaties wilde waar de strafkampen waren. Officieel is dat niet verboden, en formeel zijn ook de archieven open. Ik had geen last van bedreigingen of tegenwerking, maar merkte wel hoe toegang tot archieven en locaties moeilijk wordt gemaakt, doordat de geheimhoudingstermijn wordt verlengd, doordat geen lijsten en inventarissen beschikbaar zijn waardoor je niet weet welk document je waar moet zoeken.’ Soms waren opeens onmisbare overheidsfunctionarissen ziek. ‘Maar het reizen en het praten met gewone mensen was een genot. De gastvrijheid is in Rusland nu eenmaal even groot als het georganiseerde wantrouwen.’