Ontmijners Charkiv controleren elke centimeter: ‘Ontmijnen heeft in een oorlog direct impact. Dat geeft voldoening’

Chkalovske

‘Wist je dat het gewicht van een koe genoeg is om een anti-tank mijn af te laten gaan?’, vraagt Jasmine Dann (29), operationeel directeur bij HALO Trust, ‘s werelds grootste non-profit organisatie voor het opruimen van landmijnen en explosieven. Zoekend glijdt haar vinger over de landkaart, en komt tot stilstand op een afgelegen gebied tussen Mykolayiv en Cherson. ‘Hier liep iedere dag een vrouw met haar koe, dwars door een mijnenveld.’ Dann en haar collega’s hadden al vaak gezegd dat ze voorzichtig moest zijn, en op de paden moest blijven. ‘Maar soms zijn mensen koppig.’

‘Ontmijnen heeft in een oorlog direct impact. Dat geeft voldoening.’

Gelukkig lukte het HALO om het veld te ruimen van explosieven voor er een ongeluk gebeurde. Maar dat is niet altijd het geval: ‘Soms hebben bewoners geen andere keuze dan het mijnenveld te betreden’, zegt Dann. ‘Bijvoorbeeld in het geval van Oekraïense boeren, die afgelopen zomer hun graan moesten oogsten. Sinds het begin van de oorlog zijn de prijzen omhoog geschoten. Boeren staan voor een keuze: of met gevaar voor eigen leven hun land betreden, of geen brood meer op de plank.’

In Oekraïne vormen antitank- en antipersoonsmijnen het grootste probleem. Maar dat is niet alles. ‘Ook struikeldraad, opgehangen granaten, overgebleven clustermunitie vormen een gevaar. We horen de laatste tijd zelfs verhalen over explosieven die reageren op trillingen van wandelaars of auto’s.’ Ondanks dat HALO van de droge woestijnen in Somalië tot de groene bossen van Kosovo werkt, is de strategie nagenoeg hetzelfde, volgens Dann. ‘We verzamelen eerst informatie, en bekijken daarna welke plek hoge prioriteit heeft.’

‘We rennen natuurlijk niet zomaar tussen de mijnen.’

dertig landen

HALO Trust werkt in dertig landen verspreid over de hele wereld en begon met het ontmijnen van de Donbas-regio in 2015. Momenteel werken er geen teams in de Donbas-regio. Dann: ‘We blijven altijd minimaal dertig kilometer van de frontlinie af. In Oekraïne betekent dit dat we alleen werken in de bevrijde gebieden zoals Kyiv, Charkiv, Mykolayiv en Cherson Oblast.’ HALO leidt Oekraïners op van verschillende achtergronden. ‘Politieagenten, juweliers en schoonheidsspecialisten, iedereen meldt zich bij HALO aan. Daarna start een intensieve training.’

‘Ontmijnen is een van de weinige dingen in een oorlog waarvan je direct de impact kunt zien. Dat geeft voldoening’, zegt Dann. ‘Wanneer je een explosief weghaalt, weet je zeker dat het voor altijd weg is. Neem bijvoorbeeld de vrouw, die met haar koe door een mijnenveld liep: de mijnen zijn weg, en ze kan weer zonder risico haar koeien voederen. Dat is waarvoor je dit werk doet.’

bezaaid

De velden en bossen van Charkiv liggen bezaaid met explosieven. Soms wordt een mijnenveld aangegeven met een rood vierkant bord met een wit doodshoofd, op andere plekken alleen met een wit lintje geknoopt om een tak. ‘En dat zijn alleen de plekken waarvan het bekend is dat er explosieven zijn’, zegt Besart Alickaj, projectmanager bij HALO. ‘De SES - State Emergency Services van Oekraïne - heeft op die plek al explosieven geruimd, maar geeft aan dat het nog niet veilig is.’

‘Afgelegen gebieden hebben een lage prioriteit vergeleken met dorpen en steden, omdat burgers daar meer risico lopen’, zegt Alickaj, terwijl hij zijn raam opendraait en de auto tot stilstand komt voor een van de vele blokposten in de Charkiv-regio. Wanneer de soldaten de witte auto zien met het logo van HALO wordt er amper naar de paspoorten gekeken. Glimlachend wordt gebaard dat we door mogen; Alickaj en zijn team zijn welkome gasten. ‘Daarom gaan we vandaag naar Chkalovske, waar we een veel gebruikt voetbalveld ontmijnen.’

De bewoners van Chkalovske leefden negen maanden onder bezetting. In september werd het dorp bevrijd tijdens het Oekraïense tegenoffensief in de regio. ‘Toen de Russen vluchtten, werden hier martelkamers ontdekt. Je staat versteld van de verhalen’, zegt Alickaj. In het dorp werden tot nu toe twee PMF-1-mijnen gevonden rondom het voetbalveld; een op de grond, een in de dakgoot. 

PMF-1-mijnen zijn hoogexplosieve antipersoonsmijnen van Sovjet- en Russische productie. Alickaj: ‘In de volksmond worden ze ook wel vlinderbommen genoemd.’ PMF-1-landmijnen worden via mortiergeschut, helikopters en vliegtuigen verstrooid. De mijn is vernoemd naar haar vleugelachtige vorm die bedoeld is het raakoppervlakte te vergroten. Door de opvallende vorm en groene kleur lijkt de vlinderbom op speelgoed en zijn kinderen vaak het slachtoffer.

speelgoed

In Kosovo, waar Alickaj opgroeide, werden soortgelijke bommen nog jaren na de Joegoslavische oorlog teruggevonden. Het ging om de Blu-92 landmijnen, die net als PMF-1-mijnen via de lucht worden verspreid. ‘Deze mijnen hadden een kleine parachute op hun rug, waardoor het er voor kinderen aantrekkelijk uitzag. Zo’n tweehonderd kleine bommen worden losgelaten door deze clusterbom. 

Dertig procent hiervan gaat niet af wanneer deze de grond raakt.’ Het is echter niet zo dat de mijnen er doelbewust uitzien als speelgoed. ‘Het was de bedoeling dat de eigen troepen ze makkelijk konden identificeren wanneer ze door een gebied trokken’, zegt Alickaj. ‘Maar in de praktijk blijkt dat kinderen het slachtoffer zijn.’

Het centrum van Chkalovske bestaat uit lange rijen Sovjetflats, waar tussen de gebouwen ruime parken en speeltuinen zijn aangelegd. Aan het uiterlijk van het dorp is de recentelijke bezetting weinig zichtbaar; de meeste gebouwen zijn intact gebleven. Maar de bewoners hebben het moeilijk: tientallen mensen wachten bij het gemeentehuis op de distributie van humanitaire goederen.

Bordjes met waarschuwingen voor mijnen in Charkiv Oblast. - beeld Daphne Wesdorp

‘We hebben geen idee of hier explosieven liggen of niet. Dat hoort niet bij ons gebied’, zegt Yuri Olenchenko, supervisor van het project in Chkalovske, terwijl hij naar de speeltuin voor het gemeentehuis kijkt. ‘We werken in twee teams van zeven en acht personen. Ieder team heeft drie medici en drie ontmijners. De medici ontmijnen ook.’

Olenchenko werkt al sinds 2018 bij HALO. Toen was de instelling nog bezig met het ontmijnen van de Donbas-regio. ‘Het is treurig om te zien dat al het werk voor niets is geweest, en dat we weer terug bij af zijn’, zegt Olenchenko. Het door HALO beheerde mijnenveld ligt vlak achter het gemeentehuis. In het gebied zijn drie ongelukken gebeurd: alle burgers raakten verwond aan hun been, maar overleefden de explosie.

continu alert

Horizontale aaneengesloten rijen stokken met rode punten liggen op de donkere aarde, en markeren de grens tussen het gebied wat al ontmijnd is en wat niet. Het gepiep van metaaldetectoren klinkt onafgebroken in de lucht. Om het kwartier hebben de ontmijners tien minuten pauze. ‘Dat is nodig, omdat het intensief werk is; je moet continu alert zijn’, zegt Alickaj. 

Het voetbalveld bestaat uit hoog, dood gras, met aan weerskanten twee witte ijzeren doelen. Zes ontmijners in blauwe scherfwerende vesten en gezichtsbescherming zitten op hun knieën met metaaldetectoren tussen de afgebakende paden van stokken. Al met al is amper een paar procent van het oppervlakte ontmijnd.

‘De ontmijners werken meter per meter het veld af. Ook worden er lang niet altijd mijnen gevonden; maar je kunt pas zeker zijn van veiligheid als iedere centimeter is gecontroleerd met een metaaldetector’, zegt Alickaj. Naast de kleine inham waar Yuri Sukhin, een ontmijner uit Kyiv, zwetend met volle concentratie centimeter voor centimeter het terrein afspeurt, loopt een diep pad omgeven met stokken wat het gebied veilig markeert. ‘Dat is in een half uur gedaan door een ontmijningsrobot’, vertelt Alickaj. ‘Daarom proberen we zoveel mogelijk mechanisch te doen.’

bijdragen aan veiligheid

Yuri Sukhin ruilde zijn spatel in voor een metaaldetector, nadat de deuren van McDonald’s gesloten werden aan het begin van de invasie. ‘Voor degenen die wilde vechten maar werden afgekeurd is dit een manier om toch bij te dragen aan de veiligheid van Oekraïne’, zegt Sukhin, terwijl hij een pluk rood haar van zijn voorhoofd veegt. Ondanks het extreme risico en zijn gebrek aan ervaring was het geen moeilijke keuze om zich in te schrijven als ontmijner. ‘Ik wilde iets nieuws proberen en mezelf uitdagen’, zegt Sukhin.

Yuri Sukhin ruilde zijn spatel in voor een metaaldetector, nadat de deuren van McDonald’s gesloten werden aan het begin van de invasie. - beeld Daphne Wesdorp

‘We houden ons aan strenge regels, we rennen natuurlijk niet zomaar tussen de mijnen.’ 

Olenchenko, die inmiddels naast Sukhin staat, knikt instemmend. ‘We werken met drie kernwaarden: discipline, veiligheid en effectiviteit.’ Vorige week vond Sukhin samen met zijn team op een andere plek struikeldraad. ‘Gelukkig waren de explosieven duidelijk te zien aan de boom. Aan de ene kant ben je blij dat je nuttig bent, maar aan de andere kant is het ook nog altijd een klein beetje angstig.’

tempo

Het gaat decennia duren voor Oekraïne vrij is van explosieven, volgens Dann. Maar moedeloos wordt ze er niet van: ‘We hebben geluk met onze donoren - ook Nederland steunt ons. Wanneer we groeien kunnen we sneller werken en meer ongelukken voorkomen.’ Toch is het frustrerend om niet in het tempo te kunnen werken wat nodig is. Dann: ‘Wanneer je mensen spreekt die niet kunnen werken vanwege het explosiegevaar wil je het liefst alles vandaag doen.’