Luister naar

P.J. Boumans drang om de massamens te weerstaan, bleef onverminderd sterk

Recensie
Pieter Jan Bouman, de schrijver van Revolutie der eenzamen, een van de best verkochte non-fictieboeken uit de twintigste eeuw, was een getroebleerd mens.
Willem Bouwman Willem Bouwman
vrijdag 10 april 2020 om 03:00 aangepast 07:26
Pieter Jan Bouman
Pieter Jan Bouman beeld uitgeverij Van Gorcum

Een van de bekendste geschiedenisboeken van na de oorlog is Revolutie der eenzamen. Spiegel van een tijdperk van de socioloog en historicus Pieter Jan Bouman, hoogleraar in Groningen. De eerste druk verscheen eind maart 1953. ‘Het is een edel en machtig boek’, zei de journalist en letterkundige dr. P.H. Ritter in zijn radiorubriek Boekenhalfuur van de AVRO.

Bouman kreeg brieven van lezers die hem schreven dat ze het boek in één keer hadden uitgelezen. De uitgever, Van Gorcum in Assen, bracht herdruk na herdruk uit. In de zomer van 1955 waren er al vijftigduizend exemplaren van Revolutie der eenzamen verkocht.

Onder historici kreeg het boek een kille ontvangst. Legendarisch werd het commentaar van de Utrechts hoogleraar Pieter Geyl, die Revolutie der eenzamen een cultuurpessimistisch boek vol met ‘beeldjes, tafereeltjes, toneeltjes en schilderijtjes’ noemde.

P.J. Boumans drang om de massamens te weerstaan, bleef onverminderd sterk.

verdwenen

Revolutie der eenzamen heeft het historisch besef van een generatie beïnvloed en gevormd. Het boek is bekender dan zijn schrijver, Pieter Jan Bouman. Volgens het gedenkboek van de sociale faculteit in Groningen, waarvan Bouman de grondlegger was, verdween hij ‘onder het stof van de geschiedenis’. Toch doet hij ertoe. Revolutie der eenzamen is een hoogst persoonlijk boek, geschreven door een man wiens leven door bezorgdheid en vertwijfeling gekenmerkt werd. In 1933 sloot Bouman zich aan bij de NSB, in 1945 bekeerde hij zich tot het christendom, in 1951 probeerde hij zich van het leven te beroven. Met het schrijven van Revolutie der eenzamen verwoordde Bouman wat er in hem leefde en hoe hij zijn tijd beleefde.

In driehonderd stukjes van één à twee pagina’s beschreef Bouman op beeldende wijze wat er sinds de eeuwwisseling in de wereld was gebeurd. Die stukjes gaven geen verklaring, het waren filmshots in woorden, over de bouw van de Duitse oorlogsvloot, de Titanic vlak voor zijn ondergang, over de ontwikkeling van de techniek, de machtsontplooiing van het nationaalsocialisme en het communisme en de dreigende atoomoorlog.

Vooral het overlijden van zijn geliefde moeder bracht hem terug tot het christendom.

De kopstukken uit de politiek, het bedrijfsleven, de kunst en de wetenschap kwamen voorbij. Bijna altijd waren zij eenzaam, de goeden en de kwaden, van Albert Schweitzer tot Adolf Hitler. Hun eenzaamheid was te wijten aan het nihilisme, de teloorgang van het geloof in God in de negentiende eeuw. Sindsdien stond de mens er alleen voor. De eenzame ‘godvergeten’ massa legde zijn lot in de handen van de leiders, die niet wisten hoe ze leiding moesten geven. Hun geloof, of het nu communistisch, nationaalsocialistisch of kapitalistisch was, bleek nihilisme in verhulde vorm.

Bij de ‘kwade eenzamen’ ontaardde het nihilisme in het streven naar macht en heerschappij. Hun ‘revolutionaire greep naar de heerschappij’ moest wel uitlopen op ‘de revolutie, die zich in de chaotische vorm van “wereldoorlogen” aandiende’. De ‘goede eenzamen’, zoals Albert Schweitzer en Walther Rathenau, verdroegen hun eenzaamheid in stilte, en ontplooiden een scheppende kracht ten dienste van de mensheid.

Met Revolutie der eenzamen wilde Bouman laten zien dat het nihilisme tot revolutie, wereldoorlog en atoomdreiging leidde. Hij meende dat de revolutie der eenzamen gestuit kon gestuit worden, als de ideëel vereenzaamde mens zich aan Gods geboden onderwierp. Revolutie der eenzamen was een boek met een boodschap, een mengeling van stichting en vermaan.

wendingen

Het nauwe verband tussen het boek en de levensgang van de auteur wordt duidelijk in de biografie die Co Strootman schreef: Wie stuit de rebellie van de massa? P.J. Bouman 1902-1977. De titel van de biografie is het thema van Revolutie der eenzamen. Boumans leven en ideële ontwikkeling, zoals beschreven door Strootman, lopen uit op de verschijning van het boek dat hem zo bekend zou bekend maken.

Boumans levensgang vertoont enkele wendingen die de richting van zijn denken hebben bepaald. Hij werd geboren in Nederlands-Indië en verhuisde op jonge leeftijd naar Nederland, waar hij nooit geworteld raakte. Hij voelde zich een vreemde in eigen land, een eenzaam mens, steeds op zoek naar een verloren paradijs.

Als kind uit een kleinburgerlijk milieu ging hij niet naar het gymnasium, maar naar de hbs, de hogere burgerschool, waar hij een enorme leesdrang ontplooide.

Zijn drang om iets te zijn, vloeide wellicht voort uit zijn teleurstelling over het feit dat het gymnasium niet voor hem was weggelegd. Bouman was gedoopt, werd niet-kerkelijk opgevoed en koesterde een milde afkeer van de kerk, omdat ze naar binnen gekeerd zou zijn. Dankzij de hechte band met zijn moeder, een vrome vrouw met een sterke, mystieke geloofsbeleving, liet het geloof hem toch niet los. Volgens Strootman was Bouman steeds op zoek naar ‘existentiële zekerheid’.

Bouman studeerde, promoveerde, werd leraar aan de Rijks-HBS in Middelburg, schreef boeken en behoorde op jonge leeftijd tot de culturele elite van het land.

Toch was hij bang dat alles wat hij had bereikt, hem zou worden afgenomen door de ‘massamens’, die zich steeds tegen de elite keerde en gevoelig bleek voor totalitaire ideologieën. Volgens Bouman moest de massa worden gestuit, beheerst en opgevoed door de elite in een autoritair geleide staat. Die gedachte vond hij terug bij de NSB, waar hij in 1933 lid van werd. Uit vrees zijn baan te verliezen, zegde hij het lidmaatschap na enkele weken op.

Zijn drang om de massamens te weerstaan, bleef onverminderd sterk. Na het lezen van Mensch und Gesellschaft van de socioloog Karl Mannheim geloofde hij dat de massamens niet op autoritaire maar op democratische wijze beheerst kon worden. Het inzicht kwam als een bevrijding; de NSB was voorgoed een gepasseerd station.

Vooral het overlijden van zijn geliefde moeder, in 1943, bracht hem terug tot het christendom. Vanaf nu geloofde hij dat de massamens gestuit kon worden als hij weer luisterde naar Gods geboden. Boumans drang om dat te laten zien, was zo sterk, dat hij depressief werd en een zelfmoordpoging deed toen talrijke verplichtingen en gezinsbeslommeringen zijn streven in de weg stonden. Zodra hij tijd en ruimte kreeg, schreef hij Revolutie der eenzamen, als in een roes.

Strootman laat uitputtend zien door wie Bouman zich liet inspireren en aan wie en waaraan hij schatplichtig was, zoals het christelijk existentialisme van Gabriel Marcel en het sociologisch denken van Karl Mannheim.

vertwijfeling

Los van wat slordigheden en feitelijke onjuistheden heeft de Bouman-biografie enkele nadelen. Bouman was vriendelijk, beheerst en deugdzaam mens, waardoor de uitvoerige beschrijving van zijn loopbaan, van leraar in Middelburg tot hoogleraar sociologie en rector magnificus in Groningen wat veel van de lezer vraagt.

Bouman was een harde en gedisciplineerde werker, die veel boeken schreef. Maar een heel verrassende of veelzijdige denker was hij niet, waardoor de vele samenvattingen van de boeken die hij schreef, wel eens gaan vervelen.

Bouman was niet het type historicus dat de feiten laat spreken en er een elegante duiding aan geeft, in helder Nederlands. Bouman had een boodschap, die hij bracht met gevoel voor dramatiek en verbeeldingskracht. Zijn geschiedschrijving was naar eigen zeggen impressionistisch en subjectief-intuïtief.

Revolutie der eenzamen was een succes, maar niet door de kwaliteit van de geschiedschrijving. Sloeg het aan omdat Bouman in welgekozen woorden een sentiment verwoordde dat kennelijk door velen werd gedeeld?

Dan bewees het succes van Revolutie der eenzamen de onjuistheid van Boumans diagnose: als zovelen zich door zijn boodschap aangesproken voelden, viel het met het nihilisme nog wel mee.

Wie stuit de rebellie van de massa? P.J. Bouman 1902-1977

Co Strootman. Uitg. Van Gorcum, Assen 2020. 488 blz. € 39,90

+ uitputtende biografie

+ betekenisvol onderwerp

- enigszins slordig en breedvoerig

Mail de redactie
Mail de redactie
Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt.
'In de wandelgangen van de Amsterdamse Stadsschouwburg was meteen sprake van paniek.'

Grote onrust onder schrijvers over mogelijke fusie boekenuitgevers

Auteurs uitgeverij De Bezige Bij zijn zeer bezorgd over plannen voor een fusie tussen uitgeefconcern WPG, waar De Bezige Bij onderdeel van is, en VBK Uitgevers, eigenaar van onder meer de literaire uitgeverijen Atlas Contact en Ambo Anthos.

Angela Saini: ‘Ik geloof niet dat een samenleving automatisch beter is als vrouwen de macht hebben.’

Mannen aan de macht, het is níét natuurlijk, volgens schrijver Angela Saini

‘Wat is van alle tijden?’, vroeg een journalist tijdens een interview aan popster Taylor Swift. ‘Het patriarchaat’, antwoordde ze zonder aarzelen. Maar niets is minder waar, ontdekte wetenschapsjournalist Angela Saini.

Afbeelding

Vechten voor je bestaansrecht in negentig pagina's

Het actieboek voor de Week van het Christelijke Boek is dit jaar geschreven door een Amerikaanse schrijfster. Tamera Alexander - winnaar van vier Christy Awards - komt met de novelle De kans van haar leven en laat de lezer kennismaken met het leven van een vrouwelijke journalis..

'Toch is er nog steeds die associatie van vleesconsumptie met kracht, macht en seksuele potentie.'

Van offercultuur met kilo's vlees naar vegetarisch avondmaal. Hoe onze relatie met dieren is veranderd

'Machtige personen werden volgepropt met vlees totdat ze niet meer kónden.' In het boekessay Waarom we dieren eten verkent cultuurfilosoof Thomas Macho de ingewikkelde relatie tussen mens en dier, vanaf de oertijd tot heden.

Militaire begraafplaats bij Verdun, waar de Europese catastrofe zich in 1916 voltrok.

Europa verkeert in een geestelijke crisis. De schrijver van dit fascinerende boek wijst de oorzaak aan

Als gevolg van het verlichtingsdenken heeft het christendom zijn wervingskracht verloren. Scepsis en twijfel kwamen ervoor in de plaats en baanden de weg voor het huidige complotdenken.

De kathedraal Notre-Dame van Reims vóór de restauratie van Lassus en Viollet-le-Duc; twaalfde en dertiende eeuw. Negentiende-eeuwse gravure door Veuillot, 1881.

Wie dit boek gelezen heeft, begrijpt de middeleeuwen en loopt nooit meer een kathedraal voorbij

De Notre-Dame in Parijs weerspiegelt het denken, voelen en geloven van haar bouwers. In een prachtige heruitgave van een beroemd boek vertelt Georges Duby wat de bouwers van de Notre-Dame bezielde.