25 april 2003 om 09:45
Luister naar

Wordt Irak democratie of theocratie?

Van meet af aan hebben de Amerikanen benadrukt dat het Iraakse volk zelf moet beslissen over zijn staatsvorm en politieke systeem. Tegelijk hebben de Verenigde Staten hun voorkeur uitgesproken voor de vorming van een rechtsstaat, waarin elementaire beginselen van democratie en mensenrechten worden geëerbiedigd. Mede in verband met de massale pelgrimstocht van honderdduizenden sjiieten naar de als heilig beschouwde plaats Karbala is de vraag actueel of het eerste wel met het tweede in overeenstemming te brengen is.

De eerste moeilijkheid is dat er in feite niet één Iraaks volk bestaat. Zeker, er zijn 23 miljoen mensen die internationaal als Irakezen worden beschouwd. Maar de onderlinge verschillen zijn groot. Bijna 80 procent is Arabier, 15 procent Koerd en kleinere minderheden Turkmeen of Armeniër. De moslims (95 procent) vallen uiteen in 55 tot 60 procent sjiieten en eenderde soennieten. In Irak behoort 5 procent tot een christelijke geloofsrichting. Omdat de Koerden vooral in het noorden wonen en de sjiieten in het zuiden, lijkt een federatieve staatsvorm, waarbij elke groep intern zelfbestuur krijgt, logisch.

Grote verschillen

Willen de sjiieten dat? Of kan in feite evenmin worden gesproken over 'de' sjiieten? Vormen de sjiieten wereldwijd met slechts 10 procent van de moslims een minderheid, in Iran (90 procent) en Irak maken zij de meerderheid uit. Maar afgezien van het feit dat op grond van religieuze verschillen onderscheid valt te maken tussen imamieten, zaidieten en ismailieten, zijn er politiek gezien gematigde en radicale stromingen. De door de Verenigde Staten gesteunde ballingenleider Ahmad Chalabi is evengoed sjiiet als de voorzitter van de indertijd naar Iran uitgeweken Hoogste Raad voor de Islamitische Revolutie in Irak (SCRIRI), ayatollah Mohammed Bakr al-Hakim. Laatstgenoemde ziet de Amerikanen liever vandaag dan morgen vertrekken en staat een islamitische theocratie voor.

De houding van de naar Karbala opgetrokken bedevaartgangers lijkt tegenstrijdig. Zij zijn bevrijd door de Amerikanen, maar schreeuwen nu: 'Yankee go home'. Vanouds werden de sjiieten in Irak achtergesteld. Dat gebeurde tot aan de Eerste Wereldoorlog al door de Turks-Osmaanse heersers en vervolgens door de Britten. De Engelsen bestuurden Irak in opdracht van de Volkenbond tot 1932 en maakten handig gebruik van de soennitische elite. Ook in het sindsdien onafhankelijke Irak beheerste de soennitische minderheid het toneel. Zij beschouwde de sjiieten als tweederangsburgers en een bedreiging. Onder Saddam Hussein was er vaak sprake van regelrechte onderdrukking.

Schisma

Die onderdrukking uitte zich onder meer in het verbieden van pelgrimstochten naar het sjiitische Karbala. Waarom is Karbala zo belangrijk voor de Iraakse sjiieten? Daarvoor moeten we terug naar de zevende eeuw, toen binnen de islam een groot schisma plaatsvond. Die scheiding werd niet veroorzaakt door verschil van inzicht over de geloofsleer, maar door een conflict over het hoogste leiderschap. De latere soennieten stelden dat niemand Mohammed als profeet kon opvolgen. Met de Koran had Allah zijn openbaring immers afgesloten en verklaard dat Mohammed 'het zegel van de profeten' was. De opvolger van Mohammed kon daarom niet méér zijn dan bewaker van de erfenis van de profeet, een kalief (lett. 'opvolger'), ondergeschikt aan de geloofsgemeenschap als geheel.

De sjiieten geven toe dat er geen verdere goddelijke openbaring mogelijk is, maar geloven niettemin dat Mohammed wel degelijk een imam ('leider') als zijn opvolger aanwees om de gelovigen voortgaand te begeleiden met een geïnspireerde en onfeilbare uitleg van de Koran. De eerste imam was Ali, als neef een aangenomen zoon van Mohammed en door zijn huwelijk met Mohammeds dochter Fatima later tevens diens schoonzoon. Uit het huwelijk van Ali en Fatima werden twee zonen geboren, Hasan en Hussein. In Karbala bevindt zich het graf van Hussein.

Theocratie

De meerderheid van de sjiieten gelooft dat de twaalfde imam in de derde eeuw van de islam 'in duisternis' werd teruggetrokken. Toch kan, in afwachting van zijn terugkomst aan het einde van de geschiedenis, zijn leiding wel gekend worden. Dat is te danken aan tussenpersonen of 'doctoren van het recht', van wie de ayatollahs het meeste gezag genieten. Zij hebben het recht de sharia (islamitische wetten) te interpreteren en godsdienstige regels uit te vaardigen. Kennen de soennieten nog een zekere scheiding tussen politiek bestuur en moskee, bij de sjiieten vloeien wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht uiteindelijk voort uit het gezag van de ayatollahs. In Iran is voluit sprake van een islamitische theocratie, dat is: bestuur door de geestelijkheid.

Mede omdat bedevaarttochten naar Karbala ook politiek zwaar beladen zijn, werden ze door Saddam Hussein onderdrukt. In 1972 trokken de pelgrims voor het laatst massaal naar het graf van Hussein. Later werden bedevaartgangers op weg naar de heilige plaats soms gewoon doodgeschoten. Geen wonder dat de sjiieten in 1991 tijdens de eerste Golfoorlog spontaan in opstand kwamen, toen president Bush sr. daarom vroeg. Helaas werden zij vervolgens op een verschrikkelijke manier door de Amerikanen in de steek gelaten. Washington liet Saddam Hussein in het zadel zitten, mede omdat men bang was dat de sjiieten zich anders nauw met Iran zouden verbinden.

De huidige president Bush jr. is voor dat laatste minder bevreesd dan voor het streven van belangrijke sjiitische leiders naar een islamitische theocratie. De Amerikanen willen de bevolking nu snel materiële vruchten van de overwinning op Saddam Hussein laten plukken, in de hoop dat zij dan minder onder de invloed zullen raken van radicale geestelijke leiders. Met gematigde sjiitische voormannen wordt momenteel gesproken over de mogelijkheid van een federatie, met aan de top een rolverdeling tussen een sjiitische president, een soennitische premier en Koerdische parlementsvoorzitter. Maar voor de radicale geestelijken zal ook zo'n compromis onverdraaglijk zijn.

In het commentaar verwoorden redacteuren
de mening van het Nederlands Dagblad
Mail de redactie
Mail de redactie
Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt.
d

Het lijden van kinderen houdt ons een spiegel voor, waar we liever niet in kijken

De uitroep van Jezus 'Mijn God, mijn God, waarom heeft u mij verlaten' is ook van deze tijd. Het is een vraag die niet afgeserveerd moet worden, maar juist ons hart opent voor de pijn van mensen in nood.

nd

Als we nou eens stoppen met vliegschaamte en die vervangen door treintrots?

Het is belangrijk om stil te staan bij wat er allemaal wél bereikt wordt in de strijd tegen klimaatverandering. En dat is best een boel. Ons gedrag is al flink veranderd in de afgelopen jaren.

Afbeelding

Wilders zal Kaag wel dankbaar zijn: zijn gedroomde kabinet kan met een gezonde staatskas aan de slag

Geert Wilders zal Sigrid Kaag wel heel dankbaar zijn. Ze heeft de schatkist in blakende welstand nagelaten voor zijn gedroomde kabinet. Maar naast een gezonde staatskas, vergt regeren een eenheid van visie.

Afbeelding

Een terreurdaad is in Moskou net zo erg als in Parijs. We zijn niet met 'de Russen' in oorlog

De terreuraanslag in Moskou was bijna een kopie van die in het Bataclan-theater in Parijs (2015). Of vinden we deze terreurdaad toch wat minder erg, omdat ‘de Russen’ nu onze vijanden zijn?

Afbeelding

David de Vos is onderdeel van de brede beweging van de 'milde orthodoxie' geworden

De charismatische prediker David de Vos is kerkelijk mainstream geworden. Geen wonder: evangelische en traditionele gelovigen vinden elkaar steeds vaker. Dat is goed voor beide, want ze kunnen veel van elkaar leren.

nd

Kinderen wel/niet vaccineren is een grote verantwoordelijkheid, maar in de eerste plaats van ouders zelf

De vaccinatiegraad daalt; kinderziektes komen weer vaker voor. Maar met een ramkoers vanuit de overheid, die onder meer de VVD voor ogen staat, win je niet het vertrouwen van burgers met vaccinatietwijfel.

commentaar

Defensie is niet alleen een militaire taak, het gaat om de veerkracht van de hele samenleving

Defensie is niet alleen een militaire taak, de verdediging van de democratische samenleving moet door militairen en burgers samen worden gedragen. Maar dat betekent een omslag in het denken, waarmee Europa nu begint.

n

Help de boeren hun schapen te beschermen, maar over het afschieten van wolven moeten we het nu nog niet hebben

Natuurlijk lopen de emoties hoog op als er weer schapen zijn doodgebeten door een wolf. Maar het is echt nog te vroeg om nu al te gaan praten over het afschieten van wolven.

Afbeelding

Houd ruimte open voor water, lucht en horizon, boven het laatste reepje achtertuin van Amsterdam

Het is kortzichtig om de plannen voor enorme bedrijfshallen in de Lutkemeerpolder bij Amsterdam domweg door te zetten, nu we intussen weten wat 'klimaatadaptief bouwen' in dit lage, natte land zou moeten betekenen.