'Huizinga in dit werk veel christelijker'
AMSTERDAM - ,,Huizinga heeft in de jaren dertig een ontwikkeling doorgemaakt'', zegt historicus George Harinck. ,,Ik denk dat zijn ondergangsstemming hem meer in de richting van een gearticuleerd christendom bewogen heeft. Hij kwam tot de conclusie dat de cultuur zonder dat christendom geen uitzicht had.''
De directeur van het Historisch Documentatiecentrum voor het Protestantisme aan de Vrije Universiteit in Amsterdam heeft de hernieuwde uitgave van de bestseller in de jaren dertig In de schaduwen van morgen (1935) van de beroemde historicus Johan Huizinga van een inleiding voorzien. Harinck betoogt in zijn inleiding dat Huizinga zich in dit werk veel christelijker opstelde dan hij tot nog toe bekendstond. ,,De waarden van Huizinga kun je heel duidelijk christelijke waarden noemen. Eigenlijk zegt hij: we moeten terug naar het christendom.'' Harinck merkt hierbij op dat Huizinga zijn betoog in de derde persoon hield en zichzelf buiten beschouwing liet. ,,Maar hij zegt het wel. Huizinga wordt vaak gezien als humanistisch historicus, maar als je dit boekje goed leest, is het een pleidooi voor het christendom.''
Kritiek
In In de schaduwen van morgen, dat nu voor het eerst sinds 1963 weer uitgegeven wordt, gaf Huizinga zijn kritiek op het verval van de westerse samenleving waarvan het nationaalsocialisme volgens hem een uitwas was, maar waar Nederland in de jaren dertig ook kenmerken van kende. Ethische waarden werden volgens hem verwisseld voor machtsdenken. ,,Hij vond dat de Nationaal Socialisten de christelijke ethische waarden verruilden voor die van het bloed, het ras. Huizinga liet zien dat dat leidt tot een volstrekte verwording. En één van de redenen waarom het boekje ook klassiek is geworden, is dat hij gelijk heeft gehad. Als de Tweede Wereldoorlog niet was uitgebroken of Hitler was vermoord in 1937, dan waren we het boekje natuurlijk al lang vergeten.''
,,Er zijn later mensen geweest die zeiden: deze man is veel te negatief over de westerse samenleving geweest. Historicus Pieter Geyl zei bijvoorbeeld dat de Tweede Wereldoorog juist heeft bewezen dat democratische waarden ook zonder religieuze lading in staat waren om het nationaalsocialisme te verslaan. Geyl die zelf niet een religieus mens was, vond Huizinga's verhaal eigenlijk een beetje gekwezel.''
Vrijzinnig
Harinck wist al wel dat Huizinga een vrijzinnig christen was, ,,maar het viel me op hoe sterk zijn christen-zijn altijd is afgezwakt en hoe sterk het eigenlijk aanwezig was. Hij deed zelf altijd wat schamper over zijn geloof: 'dat water en melkgeloof van mij'. Maar als jij gebeden kunt schrijven voor je kinderen, moet je een geworteld geloof hebben.''
Hoewel de historicus het geloof van Huizinga nu helder beargumenteert, is er al eerder aan gerefereerd. Onder anderen door historicus Arie van Deursen die in zijn Huizinga-lezing van 1994 de cultuurkritiek van Isaac Da Costa met die van Huizinga vergeleek. Hij bepleitte in zijn lezing dat de kritiek van Huizinga en Da Costa in de huidige samenleving nog altijd actueel is. ,,Maar daarover stak een storm op, dat hij de zwartkijker Da Costa met deze cultuurheros vergeleek. Dat mocht natuurlijk niet. Maar je kunt niet ontkennen dat er een overeenkomst is: namelijk dat ze de uitkomst verwachtten van het christendom als het gaat om de toekomst van onze cultuur.''
Harinck bevond zich in 1994 onder de toehoorders. ,,Ik vond het wel een moedige lezing. Hij was op dat moment op zijn top, eerste historicus van Nederland. Van Deursen heeft besloten zich op geen enkele manier aan te passen. Hij zou de lezing op precies dezelfde manier kunnen houden voor de mannenvereniging van zijn eigen gemeente.''
Waar Van Deursen duidelijk voor de confrontatie ging, heeft Harinck in zijn inleiding voor de lezer vooral willen schetsen wat voor man dit boekje nu eigenlijk geschreven heeft. ,,Ga nou eens lezen met het perspectief van de schrijver zoals ik dat in de inleiding aanreik.''
Boodschap
Maar ook Harinck is van mening dat in In de schaduwen van morgen een actuele boodschap zit. ,,Huizinga maakt een goed punt: Het democratisch systeem heeft een morele correctie, een soort publieke religie nodig om het goed te laten functioneren. Er moet een plek zijn waar je hoort wat de normen zijn, en dat is niet iets wat in onze democratie zit en automatisch naar boven komt. Een cultuur heeft bepaalde rituelen nodig. Die zitten in die publieke religie. Je kunt het niet, zoals we in Nederland een aantal decennia hebben gepoogd, zonder religie doen. Dat werkt niet.''
Vrijdag in Het Katern: recensie Historicus Harinck doet ontdekking in boek tijdens schrijven van inleiding