Geluksgevoel kan tegen stootje
Dat de Belgen de toekomst somber inzien, ja, dat wist Mark Elchardus wel. Maar dat ook Nederlanders massaal bij de pakken neerzitten, dat hoort hij voor het eerst. ,,Blijkbaar maakt Nederland nu hetzelfde door als België eind jaren negentig. Gevoelens van onbehagen. Zekerheden die wegvallen. Dat verrast me.''
Elchardus is socioloog aan de Vrije Universiteit van Brussel en auteur van De dramademocratie en Anatomie en oorzaken van wantrouwen. In beide boeken probeert hij te achterhalen waar massale gevoelens van somberheid vandaan komen.
Dat ook Nederland verzuurt, zoals Elchardus het noemt, blijkt uit een gisteren gepresenteerd rapport van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Daarin toont een meerderheid van de Nederlanders zich pessimistisch over de toekomst. Niet alleen verwachten ze een toename van geweld en terroristische dreiging, ook maken ze zich zorgen om de economie, het onderwijs, de gezondheidszorg en de sociale zekerheid.
Volgens Elchardus doet de situatie in Nederland hem denken aan de mengeling van onvrede, pessimisme en wantrouwen die eind jaren negentig als een grauwsluier over België hing. De Brusselse socioloog wijst de toenemende vergrijzing aan als een belangrijke oorzaak. Ouderen verliezen de grip op de maatschappij en kunnen niet meer meekomen in de informatie- en kennissamenleving. ,,Dat ouderen bankzaken via de computer moeten doen, wakkert de somberheid aan en geeft ze een gevoel van onveiligheid'', meent hij. ,,Zekerheden die er ooit waren, komen onder druk te staan en dat is voor ouderen enorm verontrustend.''
Ook Jaap van Ginneken, massapsycholoog aan de Universiteit van Amsterdam, gelooft dat een sombere kijk op de maatschappij voor een belangrijk deel het gevolg is van ontwikkelingen in de persoonlijke levenssfeer van mensen. ,,Ze lopen een groter risico hun baan te verliezen dan tien jaar geleden. Die dreiging is heel fundamenteel en brengt onzekerheid met zich mee. Het kan iemands beeld van de samenleving compleet op zijn kop zetten.''
Volgens Elchardus en Van Ginneken spelen de media een belangrijke rol bij het voeden van die sombere toekomstvisioenen. Het duo betwijfelt of het heersende onbehagen wel op realiteit is gebaseerd. Volgens Van Ginneken zijn de media meesters in het uitvergroten van problemen en jagen ze de somberheid alleen maar aan. Hij denkt dan ook dat de uitkomsten van het SCP-onderzoek voor een belangrijk deel het resultaat zijn van negatieve beeldvorming.
De gemoedstoestand van de inwoners van een land vertoont volgens Van Ginneken een grillig verloop. Over een jaar kunnen de mensen weer heel anders tegen de toekomst aankijken. Mark Elchardus ziet een belangrijke rol weggelegd voor politici. ,,Ik kan de regering-Balkenende niet echt beoordelen, maar als je telkens blijft roepen dat de situatie heel ernstig is, werk je het onbehagen zelf in de hand. Een positieve toon kan al heel veel doen. Zo van: er zijn wel problemen, maar samen komen we er uit.''
Toch is het in het SCP-rapport niet alleen somberheid troef. Want zo pessimistisch als de ondervraagden over de toekomst van Nederland als samenleving zijn, zo tevreden zijn ze over hun eigen leven. Volgens gelukshoogleraar Ruut Veenhoven van de Erasmus Universiteit Rotterdam hangt er in het land misschien wel een depressieve sfeer, maar depressief zijn zijn inwoners beslist niet. Nederlanders zijn kritisch en hooguit bezorgd.
Volgens Veenhoven, die het geluksgevoel van mensen al dertig jaar onderzoekt, blijkt dat de tevredenheid van Nederlanders tamelijk onaantastbaar is. Zelfs de massawerkloosheid van de jaren tachtig had er geen invloed op. ,,Nederlanders waren niet depressiever, ze namen niet meer kalmerende middelen en er werd ook niet vaker zelfmoord gepleegd'', zegt Veenhoven. ,,Ons geluksgevoel kan best tegen een stootje.''