Voltooid leven? Kijk naar de rauwe werkelijkheid

‘Kijk, we willen geen van beiden alleen achterblijven, gewoon praktisch. Dat heeft voor ons gevoel gewoon geen zin. En ja, dan vind ik toch… [het is even stil voordat ze verder spreekt] Ja, dan vind ik het toch de beste oplossing. We hebben de muziek al uitgezocht en doorgegeven aan onze kinderen, de komende tijd zullen we nog wat laatste dingen moeten regelen’.

(Suzan, zeventiger)

Suzan en haar man Hans besloten tegelijkertijd uit het leven te stappen als ze daaraan toe zouden zijn. Els van Wijngaarden sprak het echtpaar – beiden afzonderlijk – voor haar promotieonderzoek naar ‘voltooid leven’. Reportages in kranten en op de televisie tonen een geromantiseerd beeld van samen sterven, constateert ze. Zelf stuitte Van Wijngaarden op een veel ambivalentere werkelijkheid. Terwijl Hans er klaar voor is (de dodelijke medicijnen zijn al in huis), is Suzan er emotioneel nog niet aan toe. Tijdens het gesprek vloekt ze een paar keer en vraagt ze zich af waarom hij niet nog iets langer kan wachten. Een paar maanden na het gesprek ontvangt de onderzoeker bericht van hun overlijden. Voor de kinderen – die in de plannen betrokken waren – blijkt het allesbehalve mooi te zijn geweest. Op de bewuste ­ochtend durven ze het huis niet in, bang dat er iets mis is gegaan en ze hun ouders halfdood of gehandicapt aantreffen. Ze bellen de politie, een agent gaat als eerste naar binnen. Later schrijft een van de kinderen: ‘Ze hadden niet alleen elkaar, maar ook ons als kinderen in ­gijzeling met hun aangekondigde plannen.’

mythe

Van Wijngaarden, ethicus en docent aan de Universiteit voor Humanistiek, schrijft over het echtpaar in haar boek Voltooid leven, een publieksversie van haar proefschrift. Voor haar onderzoek hield ze diepte-interviews met 25 mensen die hun leven voltooid achtten en daarom wilden sterven. Haar promotie komt op een moment dat het thema volop in de aandacht staat. Een aantal weken geleden kondigde het kabinet een wetsvoorstel aan om hulp bij zelfdoding bij een voltooid leven toe te staan. De kracht van het boek van Van Wijngaarden is dat ze niet over een concept spreekt, zoals vaak in de politieke discussie gebeurt, maar dat ze met de mensen zelf praat. De term ‘voltooid’ doet vermoeden dat zij weloverwogen en tevreden uit het leven willen stappen. Van Wijngaarden prikt na urenlange gesprekken door die mythe heen: ‘Achter de montere, bijna rooskleurige term “voltooid leven” gaat vaak een rauwe werkelijkheid van onzekerheid, schaamte en angsten schuil.’

staatsportemonnee

Vijf thema’s kwam ze tegen bij alle ouderen in haar onderzoek: fundamentele eenzaamheid, het gevoel er niet meer toe te doen, verlies van eigenheid, existentiële en lichamelijke moeheid en angst om afhankelijk te worden. Ze ­behandelt de thema’s in afzonderlijke hoofdstukken aan de hand van verhalen. Het boek leest vlot. Van Wijngaarden schrijft over wat de ouderen vertellen, maar ook over zaken als hun uiterlijk, hun humeur en de inrichting van het huis. Er wordt gehuild en gelachen. Maar de verhalen ademen iets triests, want alleen de dood is nog over als weg vooruit. Hoe groot deze groep ouderen is, wordt in het boek niet duidelijk. Het moet om een behoorlijk aantal gaan, want na een oproep krijgt Van Wijngaarden in korte tijd 144 aanmeldingen voor haar onderzoek.

‘Ik ben niks meer. Ik sta overal buiten. En als ik ergens kom – op een scheepswerf bijvoorbeeld –, dan kijken ze me aan met zo’n blik van: wat wil die ouwe nou? Dat doet heel veel pijn.’

(Christiaan, begin negentig)

De ouderen die Van Wijngaarden spreekt, denken dat de maatschappij niet meer op hen zit te wachten. Zoals Christiaan, die tijdens het ­gesprek onderscheidingen laat zien uit zijn ­leven als schipper. Het geeft hem nog steeds voldoening als hij ernaar kijkt. Maar hij doet niet meer mee, hoewel het schip doorvaart. ‘Ik ben lading geworden, zo voelt het.’ Het gevoel ballast te zijn voor de samenleving komt in veel verhalen terug: voor de kinderen, voor de zorg, voor de staatsportemonnee. Een vrouw vertelt bloedserieus dat zorgverzekeraars ­oudere mensen liever dood ziet gaan, omdat ze te veel kosten.

Wie de verhalen leest, voelt dat ze een vraag vormen aan ons allemaal. Hoe kijken wij als maatschappij aan tegen ouderdom? De keuze voor de dood is namelijk niet zo vrij als vaak wordt voorgesteld, maar wordt mede bepaald door het zelfbeeld dat ouderen van buitenaf krijgen opgedrongen. Van Wijngaarden citeert bekende wetenschappers – zoals psycholoog Paul Verhaeghe en neurowetenschapper Viktor Lamme – die laten zien dat onze keuzes voor een groot deel worden bepaald door ‘dwingende’ beelden van buitenaf. ‘Als je maar vaak ­genoeg hoort dat de aftakeling van de hoge ­ouderdom “ondraaglijk en onwaardig” is en dat een zelfgekozen dood een “waardige oplossing” biedt, bestaat de kans dat mensen dat gaan ­geloven.’

Van Wijngaarden benadrukt dit culturele aspect om tegenwicht te bieden tegen de eenzijdige nadruk op de individuele, vrije keuze. Het besluit is minder individueel dan in het publieke debat vaak wordt voorgesteld, en ook minder vrij. De doodswens van ouderen is omgeven met ambivalentie, twijfels en angst. Een van de geïnterviewden beschrijft die dubbelheid aan de hand van zijn eetlust. Aan de ene kant wil hij beslist dood, maar het wringt. Want als zijn fysieke lijf zegt dat hij trek heeft in een boterham, neemt hij er toch weer één. ‘Er zit domweg nog te veel intuïtieve levensdrang in mij.’

‘Ik vind: je leven is je eigen verantwoordelijkheid. Er komt bij mij geen God aan te pas. En dat... dat klinkt misschien aan de ene kant stoer. Maar aan de andere kant heb ik ook geen… hoe noem je dat... dekking op mijn voorman. Ik heb helemaal geen voorman. Ik sta er alleen voor.’

(Hans, hoogbejaard)

goedbedoelende pastores

Is zingeving het antwoord op de problematiek van een voltooid leven? Dat zou te makkelijk zijn. Het boek laat zich lezen als kritiek op al te snel toegeven aan de dood als beste oplossing. Van Wijngaarden zoekt naar een ander antwoord, maar wil tegelijk waken voor wat ze ‘dictatuur van de zingeving’ noemt. ‘Alsof je ­altijd maar weer zin kunt en wilt vinden. De koek kan ook echt op zijn. Aan diep doorleefde existentiële eenzaamheid, fundamentele ­verveling en de ervaring van verlies van eigenheid valt misschien niet altijd zoveel te doen.’

Eén sleutel reikt Van Wijngaarden aan: luisteren. Het is haar opgevallen dat ouderen in haar onderzoek veel behoefte hebben om hun worsteling te delen, maar dat met bijna niemand kunnen doen. Verzorgenden of artsen hebben geen tijd of ze denken al snel in diagnoses en pillen. En opmerkingen die ouderen willen opbeuren (‘gelukkig heb je dit of dat nog’) kunnen uiterst pijnlijk zijn. Het zou zomaar een valkuil voor goedbedoelende pastores kunnen zijn. Bij ouderen die het leven niet meer zien zitten, is het beter de ernst van het lijden te onderkennen ‘en het bij dit tragische verhaal uit te houden’, schrijft Van Wijngaarden. Daarmee krijgt het lijden geen zin, maar het wordt ten minste erkend. En hopelijk maakt dat het pad ‘iets minder eenzaam’. ¦