Gino Bartali won de Giro en de Tour én fietste met valse papieren naar Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog

Rome

De Italiaanse wielrenner Gino Bartali (1914-2000) won drie keer de Giro d’Italia en twee keer de Tour de France. Maar zijn belangrijkste fietstochten verreed hij tijdens de Tweede Wereldoorlog.

De Italiaanse leider Benito Mussolini was behoorlijk gecharmeerd van de buitengewoon getalenteerde Gino Bartali, die in een dorpje bij Florence het levenslicht zag. De dictator was al even aan de macht in Italië, sinds 1922, en was net als veel andere politici bijzonder geïnteresseerd in sport. Mussolini kon de sportprestaties van Bartali eind jaren dertig goed gebruiken om de klasse van het Italiaanse volk aan heel de wereld kenbaar te maken, als toonbeeld van menselijke kracht. De Giro d’Italia had Bartali al twee keer op zijn naam geschreven (1936, 1937), maar een overwinning in de Tour de France zou wereldwijd écht indruk maken. Bartali had weinig met Mussolini op, verafschuwde hem, en wilde gewoon de Tour winnen omdat hij er hard voor getraind had. Het was zijn beroep, niets meer. Het was algemeen bekend dat de Giro in die jaren niets anders was dan een propagandamiddel van de fascisten, die alles in hun greep wilden hebben.

De wielrenner werd drie maanden lang in de gevangenis gemarteld.

rassenwetten

De fascisten wilden in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw onder aanvoering van Mussolini de ‘Nuevo Italiano’ creëren, de nieuwe Italiaan. In deze burger zou het beste van verleden en toekomst op het gebied van cultuur en technologie samenkomen. Het traditionele beeld van de Italiaan, de boer, moest plaatsmaken. Want ja, Italianen waren veel meer dan boeren. Ze waren afstammelingen van de Romeinen met hun machtige keizerrijk. Mussolini was de nieuwe Caesar, zo staat te lezen in het vuistdikke boek Giro d’Italia van de Ierse sportjournalist Colin O’Brien. De bij velen geliefde Bartali stond juist voor het oude Italië, dat van de boeren.

Na een dappere poging in 1937 - Bartali lag op koers om de gele trui naar Parijs te brengen, maar een valpartij gooide roet in het eten - sloeg de coureur in 1938 genadeloos toe. Met twintig minuten voorsprong won hij de Tour. Zoals gezegd zag Mussolini de zege als een heuse prestigekwestie voor het fascisme, maar daar moest Bartali niets van hebben. Dat was een risico, maar Mussolini liet het voor wat het was; aan een Tourwinnaar kom je niet zo snel. Het was in hetzelfde jaar dat Mussolini rassenwetten had uitgevaardigd, waardoor Joden naar de rand van de samenleving werden gedrongen.

‘Je moet in het leven het goede proberen te doen, maar niet opscheppen.’

Bartali, geboren op 18 juli 1914, was een gelovig man en werd opgevoed in een streng katholiek gezin. Vader (metselaar) en moeder (werkend op het land) werkten hard voor hun kinderen. Bartali werkte kortstondig op het land, maar koos uiteindelijk voor een wielercarrière. Zijn eerste racefiets werd bij elkaar gebracht door familieleden bij zijn eerste communie. De rest is geschiedenis. Bartali was een renner met vele bijnamen, zoals de Vrome, de Mystieke, de Monnik, de Katholiek, de Kampioen van de Eenvoud en de Nordist van Toscane. Die laatste vanwege zijn afkomst en zijn liefde voor Vlaamse koersen.

In de Tweede Wereldoorlog lagen de meeste sporten jaren stil, ook het wielrennen. Maar juist om Bartali’s daden in de oorlog wordt hij nog altijd geroemd. Bartali had zich in de jaren daarvoor opgewerkt tot toonbeeld van het dorpse Italië. Hij was sterk en nog belangrijker: betrouwbaar. Onder de gelovigen was de wielrenner zo populair dat de paus zijn naam noemde in zijn preken.

valse papieren voor Joden

Als fel tegenstander van het fascisme werd Bartali door een aartsbisschop benaderd om hem te helpen met het beschermen van Joden. De bisschop, die Bartali en zijn vrouw Adriana trouwde, had een heel netwerk opgezet. Bartali ging akkoord en werd zeer actief in het Italiaanse verzet. Zelf ving hij ook vervolgde mensen op in zijn huis. Het beroemdste verhaal over deze periode is dat Bartali zijn fiets en trainingen gebruikte om valse papieren voor Joden rond te brengen. Hij fietste van Firenze, waar hij destijds woonde, tot aan Rome langs verschillende kloosters. Daar zaten Joden ondergedoken. De documenten hield hij verborgen in zijn fietsframe en onder zijn zadel. Bartali was een beroemdheid die makkelijk praatte. Zowel de Duitsers als het bewind van Mussolini lieten hem begaan. Het verhaal gaat dat Bartali de soldaten vroeg om zijn fiets niet aan te raken, want die was precies op de juiste manier afgesteld.

eenheid herstellen

Uiteindelijk werd Bartali toch opgepakt. Het harde trainen begon op te vallen, want waar fietste de renner eigenlijk voor? Zo werd Bartali in 1944 naar Villa Triste (’Het Huis van Verdriet’) in Firenze gebracht, waar hij stevig werd ondervraagd door majoor Mario Carità, het hoofd van Mussolini’s veiligheidsdienst. Geweld werd niet geschuwd en de wielrenner werd drie maanden lang gemarteld. Zijn vrouw en kinderen had hij op dat moment ondergebracht op een geheime locatie.

Na de oorlog keerde Bartali terug in het peloton en won hij in 1948 nogmaals de Tour de France, tien jaar na zijn eerste zege. Twee jaar daarvoor behaalde hij zijn derde Girozege. In 1948 was er nog altijd veel onrust en verdeeldheid in Italië, mede doordat de communisten sterk aan invloed hadden gewonnen en de communistische leider Palmiro Togliatti een grote rol speelde in de Italiaanse politiek. Dit leidde tot onrust onder de katholieke gelovigen en het buitenland. Op 14 juli 1948 raakte Togliatti zwaargewond bij een moordaanslag op Sicilië. Een student vuurde drie kogels op hem af. Er werd gevreesd voor een burgeroorlog. De overwinning van Bartali kwam daarom als geroepen voor de Italianen, het versterkte het saamhorigheidsgevoel. De tweede Tourzege van de Vrome was er dus opnieuw eentje van politieke betekenis. Sterker nog, oude verhalen vertellen ons dat toenmalig president Luigi Einaudi Bartali tijdens een rustdag zou hebben opgebeld. Mede namens de paus riep hij de wielrenner op om de eenheid van de Italianen te herstellen, oftewel: win de Tour voor ons! Dat deed Bartali dan ook.

Coppi

Zelf heeft de Italiaanse coureur, die gedurende zijn loopbaan 168 professionele zeges boekte, nooit hoog van de toren geblazen over zijn hulp in oorlogstijd. In een artikel van de Belgische VRT: ‘Je moet in het leven het goede proberen te doen, maar je moet daar verder niet over opscheppen.’ Bartali zou tijdens de oorlog hebben bijgedragen tot de redding van 800 mensen.

Er zullen weinig verhalen over Bartali zijn zonder de naam van Fausto Coppi te noemen, die andere grote Italiaanse wielrenner die zo’n beetje in hetzelfde tijdperk fietste als Bartali. Ze waren elkaars rivalen en tegenpolen in alles. In het boek van O’Brien wordt het treffend omschreven: ‘Bartali stond voor het conservatieve oude Italië (de boer); Coppi, afkomstig uit de stad, voor de moderne natie die zichzelf terug moest vinden tussen de ruïnes van het fascisme.’ En zo ging dat in alles. Bartali was gelovig, Coppi niet. Coppi, of Il Campionissimo (Kampioen der kampioenen) en l’Airone (de Reiger), zag er altijd gelikt uit en had geen tijd voor ‘gekkigheden’ als beschermengelen. Het verhaal van zijn affaire met Giulia Locatelli, ook wel de ‘Witte Dame’ genoemd, is net zo bekend als dat hij twee keer de Tour de France won en vijf keer de Giro. Bartali en Coppi stonden symbool voor het naoorlogse Italië. Neutraal zijn was geen optie. Terwijl Coppi in 1960 op veertigjarige leeftijd overleed aan de gevolgen van malaria, leefde Bartali veel langer door. Op 5 mei 2000 stierf hij op 85-jarige leeftijd, omringd door vrouw en kinderen. Het Holocaust-herdenkingscentrum Yad Vashem in Jeruzalem gaf Bartali in 2013 postuum de eretitel ‘Rechtvaardige onder de volkeren’. Zoon Andrea Bartali onthulde zijn naam op een muur. In Italië zijn ze trots op hun Bartali. Noem zijn naam en er verschijnt een glimlach. <