Wat je over jezelf weet na een psychologische test
Ik ben een echte ENFP. Dat weet ik sinds ik de persoonlijkheidstest van Myers-Briggs (MBTI) heb ingevuld. Een ENFP is ‘charmerend, onafhankelijk, energetisch en meelevend’, lees ik op de website 16personalities.com. Ik herken me er helemáál in. Ook in de negatieve kanten. Ik raak inderdaad gemakkelijk verveeld, en kritiek vind ik lastig. De MBTI-test onderscheidt zestien persoonstypen, elk met een vierletterige afkorting zoals ESTJ en INTP. ENFP staat voor extravert – intuïtief – gevoelig – ontvankelijk. Professioneel wordt de MBTI-test onder meer gebruikt door loopbaanbegeleiders, relatietherapeuten, coaches en P&O-managers. Maar er bestaat ook een heuse internetgemeenschap rond de test. Ken je je eigen afkorting, dan weten deelnemers van internetfora als personalitycafe.com je precies te vertellen wat je denkt, wat je favoriete huisdier zou moeten zijn, en welke persoonlijkheidstypen je het beste als vrienden of romantische partner kunt zoeken.
MBTI is niet de enige persoonlijkheidstest. In zakelijke kringen minstens zo bekend is de DISC-test, die met allerlei kleuren en variaties wordt aangeboden. Deze test bepaalt in hoeverre je dominant bent (D, rood), invloedrijk (I, geel), stabiel (S, groen) of consciëntieus (C, blauw). Of je hebt de Big Five, die de mate van jouw extraversie, persoonlijke stabiliteit, nauwgezetheid, inschikkelijkheid en openheid meet. Een eveneens populaire test is het Enneagram, dat mensen in negen persoonlijkheidstypen verdeelt. Zo kun je ‘presteerder’ (type 3) zijn, of ‘perfectionist’ (type 1), ‘leider’ (type 8) of ‘observeerder’ (type 5). Ook het Enneagram blijkt op internet zijn aanhangers te hebben, die steevast achter hun naam hun typenummer vermelden.
complimenten
Waarom vinden mensen privé en professioneel (coaches, therapeuten, medewerkers personeelszaken) zulke testen zo aantrekkelijk? ‘Ze verschaffen duidelijkheid’, zegt coach en trainer Henk Jan Kamsteeg. ‘De trainingen waarbij ik een test meebreng, vinden mensen ook altijd de leukste. Want dan gaat het over henzelf.’ Als Kamsteeg een test gebruikt, is het meestal de DISC-test. In 2012 schreef hij het boek De kracht van het compliment. ‘Daarin gebruik ik ook het DISC-principe. Zo kan ik prachtig laten zien hoe verschillende soorten mensen met complimenten omgaan. Tegen een type I zeg je als iedereen het hoort: “Je doet het fantastisch!” Iemand met type C wil precies weten wát er fantastisch gaat. Een D moet je complimenteren met het resultaat, en een S vooral met de menselijke kant van het proces. De S hoort zijn complimenten bovendien liever een-op-een. Het is erg handig als je dat soort mechanieken snapt.’
‘Een psychologische test kan helpen het anders-zijn van de ander inzichtelijk te maken, bijvoorbeeld bij relatietherapie’, zegt therapeute en coach Michelle van Dusseldorp. Met haar stichting Groundwork wil Van Dusseldorp christenen helpen ‘te groeien in relaties’. ‘Een test kan ook de eerste stap zijn naar acceptatie van jezelf: dit ben ik, ik ben niet vreemd of gek.’ Toch kennen de testen ook grote nadelen. Van Dusseldorp: ‘Bij de meeste is niet bewezen dat de uitkomsten betrouwbaar zijn. Alleen de Big Five is wetenschappelijk onderbouwd. Dat is een probleem. Een gevaar vind ik daarnaast dat mensen met een testuitslag in de hand gaan roepen: ik ben nu eenmaal zo. Ze gebruiken het als excuus om alle kritiek op hun functioneren naast zich neer te leggen.’
veel geld
Schrijver en gedragswetenschapper Ben Tiggelaar (bekend van het boek Dromen Durven Doen) is nog meer uitgesproken in zijn oordeel: ‘Testen zoals MBTI en DISC zijn niet alleen wetenschappelijk onbewezen, ze vergroten ook de verschillen uit tussen mensen. Want uit zo’n test moet natuurlijk wel een helder en afgebakend profiel rollen. Maar zo helder en afgebakend zijn onze persoonlijkheden niet. Wij zijn vooral grijze muizen die erg op elkaar lijken. Maar dat willen we van een psychologische test niet horen. Dus wordt met rekenkundige trucs een overdreven beeld van onze persoonlijkheid geschetst.’
De werkelijkheid van ons karakter wordt door tests niet alleen overdreven, maar ook heel sterk vereenvoudigd. Tiggelaar: ‘De bekende MBTI-test dwingt mensen bijvoorbeeld te kiezen tussen extravert en introvert, terwijl de meesten van ons ergens in het midden zitten. Daarbij komt dat de test gebaseerd is op de typologieën van de Zwitserse psycholoog Carl Jung (1875-1961). De inzichten van Jung worden tegenwoordig door geen enkele serieuze psycholoog meer onderschreven.’
Waarom blijven bedrijven dan dit soort testen gebruiken? Omdat het commercieel interessant is, zegt Tiggelaar. ‘Ik ben niet tegen psychologische testen, maar ze moeten wel goed zijn. Nu zie ik vooral commerciële aanbieders die veel geld vragen voor ondeugdelijke testen met allerlei aannames die wetenschappelijk niet bewezen zijn. DISC, MBTI – er is allemaal geen bewijs voor. De enige test waaronder wetenschappelijk bewijs ligt, is de Big Five. Maar ja, die is gratis en algemeen toegankelijk. Daaromheen kun je niet zo makkelijk een goed verdienmodel maken.’
schijnduidelijkheid
Het is de Belgische HR-deskundige Patrick Vermeren die Tiggelaar een aantal jaar geleden de ogen ervoor opende. Tiggelaar vindt het sindsdien ‘een raadsel’ waarom psychologische tests bij selectie- en sollicitatieprocedures zo’n belangrijke rol spelen. ‘Wat vertelt zo’n testuitslag wat een goed gesprek niet aan het licht brengt? Je schept schijnduidelijkheid. En je stopt mensen in hokjes waar ze nooit meer uit komen: jij bent zo’n type, dús jij kunt die functie niet doen. Onzin! Waarom zou je zo’n test meer vertrouwen dan je eigen ogen en oren?’
Recent onderzoek, onder meer bij werknemers van Google, heeft volgens Tiggelaar aangetoond dat iemands psychologische type nauwelijks iets zegt over de prestaties die hij levert samen met anderen. ‘Veel belangrijker is het gedrag dat mensen vertonen. En gedrag is niet alleen afhankelijk van je persoonlijkheid, maar ook of we stress ervaren en of we bepaalde vaardigheden hebben getraind.’ Vraagt je baas je om een niet-wetenschappelijk bewezen test te doen? ‘Weigeren! Dit is de kwakzalverij van de psychologie.’
‘Ach, je moet gewoon geen diepe psychologische inzichten eruit willen afleiden’, zegt Kamsteeg. ‘Het gaat om het praktisch nut. Ik werk ook bij International Justice Mission (IJM), een organisatie die opkomt tegen onrecht. Toen ik bij IJM begon, heb ik een DISC-test gedaan. Ze hadden daar op dat moment een praatjesmaker nodig. Dat ben ik. Zochten ze iemand die vooral structurerend te werk gaat, dan hadden ze iemand met een ander profiel gezocht. Op dat niveau werken die testen prima.’
Maar dat hokjesdenken dan? ‘We hebben de neiging mensen te bevriezen in hun verleden’, is de waarneming van Michelle van Dusseldorp. Ook als een test wel degelijk zijn nut zou hebben, moet je daarvoor oppassen: je pint mensen zomaar vast op een uitslag. ‘Kijk ik naar mijzelf, dan ben ik anders dan ik tien jaar geleden was. Mensen veranderen. Mensen kúnnen veranderen. Dat vind ik een belangrijke christelijke gedachte. Die wordt bovendien ondersteund door recente neurowetenschappelijke inzichten: ons brein is niet onveranderlijk. Er is ontwikkeling mogelijk. Door discipline, heling en navolging kun je je karakter ontwikkelen. De Bijbel noemt dat de heiliging van het leven. Jij bent niet opgezadeld met je persoonlijkheid.’ ¦
De meeste tests missen wetenschappelijk bewijs. Maar zegt het niet genoeg als je je helemaal in de uitslag herkent? Niet per se. Er kan sprake zijn van het zogenoemde Forer-effect. De Amerikaanse psycholoog Bertram R. Forer liet in 1948 proefpersonen een persoonlijkheidstest invullen. De meeste deelnemers vonden de uitslag sterk op zichzelf van toepassing (een gemiddelde score van 4,26 uit 5). In werkelijkheid had Forer iedere proefpersoon dezelfde uitslag gegeven. Die bevatte algemene zinnen als ‘Je wilt graag dat anderen je bewonderen’ en ‘Je hebt de neiging kritisch op jezelf te zijn’. Daarmee bewees hij dat mensen geneigd zijn hun eigen situatie in een omschrijving ‘in te lezen’. Op dezelfde manier kennen sommige mensen aan horoscopen voorspellende waarde toe.
