Pasen vieren met je beeldscherm: onlinemis of juist thuisliturgie?

Utrecht – Amsterdam

‘Dit is de echte paradox van dit moment: we moeten gemeenschap vormen door afstand van elkaar te houden en dat is buitengewoon contra-intuïtief’, zegt de theoloog en lekendominicaan Erik Borgman. ‘We moeten nu voor elkaar zorgen door elkaar bij wijze van spreken weg te duwen’.

Binnen de gemeenschap van Nederlandse lekendominicanen ontstond het idee om in deze nieuwe en unieke situatie na te denken hoe dan toch Pasen te vieren is. En niet door ‘weer een viering op de website te zetten waar je naar kunt kijken’.

Erik Borgman schreef daarop met zijn mede-dominicanen een thuisliturgie voor de Paaswake, ‘de viering van het hart van ons geloof, waar alles bij elkaar komt’. Deze gaat op zaterdag 11 april op 20:31 uur (zonsondergang) online en zal om 9:00 uur de volgende ochtend weer van het internet verdwijnen. ‘Zo proberen we iets vast te houden van de tijd die je niet naar je hand kunt zetten’.

De verschillende Bijbellezingen, negen in totaal tijdens de katholieke Paaswake, worden door verschillende lekendominicanen ingesproken en op de website gezet. ‘Als je daar dan op klikt, hoor je de lezing’, vertelt Borgman. Maar net als in de officiële liturgie mogelijk is, kan men er voor kiezen om meer of minder lezingen te gebruiken. Liederen en gezangen worden via internet aangeboden en er wordt technisch voor gezorgd dat mensen niet tijdens een youtubefilmpje op een reclame-uiting terecht komen.

Daarnaast bieden de dominicanen ook ‘suggesties aan over wat je bijvoorbeeld in je eigen omgeving kunt doen. Zoals ergens een paaskaars neerzetten. Of als je geen paaskaars hebt, een andere kaars. Zodat je het niet alleen op het scherm laat zijn, maar dat je het ook binnen je eigen ruimte zet’. Om te voorkomen dat de thuisliturgie toch beantwoordt aan het gemeenschapskarakter hebben de lekendominicanen ervoor gekozen verschillende stemmen te laten horen tijdens de lezingen en gebeden.

Ook de Nederlandse jezuïeten plaatsten thuisliturgieën voor de Goede Week en Pasen op hun site. ‘Er zijn mensen die zich om welke reden dan ook niet lekker voelen bij een viering op een scherm’, zegt internetpastor en jezuïet Nikolaas Sintobin. ‘Dan is het zinvol dat ook aan die mensen een aanbod wordt gedaan om iets te vieren in verbondenheid met de kerk, alleen of in gezinsverband’. Deze teksten zijn al meer dan vierduizend keer gedownload en zijn sterk door de kerkelijke liturgie geïnspireerd, maar ‘aangepast aan de situatie thuis’.

De liturgie is volgens Borgman ‘in de katholieke traditie nadrukkelijk iets lichamelijks. Het is nabijheid die we met elkaar hebben, maar waarin ook Gods nabijheid zichtbaar wordt. Dat we dat nu alleen maar indirect kunnen hebben, bijvoorbeeld via het scherm, dat is voor een katholiek als ik buitengewoon moeilijk te verteren’. Juist de sacramenten zijn volgens de theoloog ‘de extentie van de lichamelijke aanwezigheid van Christus, waarin Christus nog steeds lichamelijk handelt, en bij uitstek tijdens de Paaswake. Al die symbolen moeten er zijn: het is helemaal niet hetzelfde om naar een kaars te kijken op een scherm of in een donkere kerk bij het licht van de kaarsen te zitten’.

Door online-liturgieën gaat er volgens hem dus ‘ontegenzeggelijk iets verloren, maar we verbinden ons nu wel op een andere, nieuwe manier met de realiteit, omdat deze dit nu van ons vraagt omdat het onmogelijk is om elkaar aan te raken, te kussen en te omhelzen. Hoewel dit niet-aanraken tegen de tendens van de liturgie ingaat, is de liturgie daar toch tegen opgewassen. Ook in deze nieuwe realiteit is Christus als Verrezene bij ons.’

De toekomst voor een nieuwe verbinding tussen liturgie en de digitale wereld ligt nog open. Sintobin ziet het als het vervolg van ‘een beweging die al 100 jaar bezig is, die begon met radio, vervolgens verder ging met televisie, en nu massaal exponentieel aan het toenemen is via het internet’. Daarin zijn we ‘nu nieuwe dingen aan het ontdekken, een nieuwe vorm van verbondenheid en gemeenschapsvorming in het mystieke lichaam van Christus dat de kerk is’.

‘We staan pas aan het begin’, voegt hij er beslist aan toe. De digitale dimensie is namelijk ‘in een ijltempo deel gaan uitmaken van de werkelijkheid van mensen’. En inderdaad ook van hun gelovige werkelijkheid.

Kansen en gevaren van onlinemissen

Er worden door veel priesters en parochies veel vieringen op het internet gestreamd, maar volgens Sintobin ‘leidt dat ook vaak tot een klerikale priestergecentreerdheid’. Ook volgens Erik Borgman gaan veel onlinemissen ‘in tegen het idee van het concilie dat de viering van alle deelnemers is: televisie maakt je op een bepaalde manier passief, het internet maakt je tot toeschouwer’.

Sintobin ging afgelopen Palmzondag voor in een viering die niet via Youtube gestreamd werd, maar via het programma Zoom waarbij alle deelnemers elkaar op het scherm kunnen zien en ook actief kunnen meepraten. ‘Er waren 130 gezinnen ingelogd’, vertelt hij en de viering was ‘behoorlijk interactief: met muziek en zang van enkele deelnemers, een Schriftlezing door andere deelnemers, iemand die een welkomstwoord deed en ikzelf vanuit de huiskapel van de jezuïeten in Amsterdam waar ik woon’.

Het programma zoom maakt meevieringe gelovigen volgens Sintobin veel actiever. ‘Achteraf schreef een jonge vrouw me dat ze zich al jaren niet meer zo verbonden had gevoeld tijdens een kerkdienst’, zegt de priester-jezuïet.

Sintobin pleit zelfs voor vernieuwend theologisch nadenken over de transsubstantiatie. ‘Als de paus tijdens zijn urbi et orbi de zegen uitspreekt bereikt deze via massamedia mensen wereldwijd en kan hij ook religieuze voorwerpen zegenen’, zegt de jezuïet.

‘Tijdens de viering met Zoom, was ik de enige als priester-voorganger die de communie, het brood en de wijn, nuttigde. Ik heb de anderen uitgenodigd tot de geestelijke communie. Maar mij stelt het de vraag of we toch ook niet een stap verder kunnen gaan. Al die mensen hebben brood en wijn thuis. Waarom is het à priori ondenkbaar dat we hier iets verder gaan als tijdelijk hulpmiddel voor bepaalde situaties ?’