Luister naar

Het wezenlijke van het pausambt: niet de persoon, maar de functie

Analyse
Emeritus paus Benedictus XVI legde op 28 februari 2013 zijn ambt als bisschop van Rome neer. De afgelopen acht jaar werd een verschuiving in het denken over het pausambt zichtbaar, die zich ook voltrekt bij katholieken die dat tot voor enkele jaren voor onmogelijk hielden.
Hendro Munsterman
zaterdag 27 februari 2021 om 03:00
Afbeelding
beeld afp / Patrick Hertzog

Dit weekend is het acht jaar geleden dat Benedictus XVI aftrad. In het begin hoorde je hier en daar nog wel kritische vragen. Kon een paus eigenlijk wel aftreden? En op sociale media kun je nog wel een verloren katholiek tegenkomen die gelooft dat Benedictus XVI nog steeds de geldige paus is. Maar dat is gerommel in de marge van de marge van de Rooms-Katholieke Kerk. Of misschien wel erbuiten.

Wie goed toekijkt, kan niet anders dan concluderen dat in de afgelopen acht jaar een bijzondere verschuiving heeft plaatsgevonden in het katholieke denken over het Petrusambt, namelijk van een ‘ontologische’ kijk erop naar een ‘functionalistische’ blik. In gewonemensentaal: het pausambt wordt steeds minder bezien vanuit de gedachte dat de persoon die het ambt uitoefent ‘wezenlijk’ (ontologisch) door het ambt bepaald wordt, en de gedachte van een functionele dienst aan het geheel van de kerk krijgt juist steeds meer ruimte.

Het ‘ontologische’ model had de afgelopen eeuwen een belangrijke plek binnen de katholieke theologie weten te veroveren. In theologische handboeken die in priesteropleidingen werden gebruikt, kon men in het begin van de twintigste eeuw nog zinnen aantreffen als: ‘Wanneer de paus nadenkt, denkt God in hem.’ Hem stond nog nét niet met een hoofdletter geschreven.

Yves Congar (1904-1995), een Frans dominicaan, theoloog en kardinaal, wijt die ophemeling van de paus aan de invloed van een vijfde-eeuwse ketterij die weliswaar door het concilie van Chalcedon (451) was veroordeeld, maar ondertussen toch latent de theologie en het volksgeloof was blijven meebepalen: het monofysitisme. Monofysieten geloofden dat Christus eerst en vooral goddelijk was en zijn lichaam slechts een omhulsel. Congar stelde in 1951 – ter gelegenheid van de 1500e verjaardag van het betreffende concilie – dat in de christelijke theologie het mens-zijn van Christus eeuwenlang ondergesneeuwd was. Maar sterker nog: dit ‘christologisch monofysitisme’ leidde bovendien tot wat Congar een ‘latent ecclesiologisch monofysitisme’ noemde. Aan de kerk werden ook goddelijke trekken toegekend – en gezien de opstuwing van de rol van het pausambt sinds de elfde eeuw vooral ook aan de bisschop van Rome.

Het Tweede Vaticaans Concilie (1962) had weliswaar geprobeerd daarmee te breken, maar de katholieke cultuur kon daar moeilijk mee omgaan, zoals ook bleek uit het einde van het pontificaat van paus Johannes Paulus II († 2005). Zelfs al kon hij de kerk door zijn ziekbed niet meer besturen en waren er al sinds jaren tekenen dat zijn omgeving de macht op vele punten volledig had overgenomen, hij stierf in het pauselijk harnas. ‘Een paus treedt niet af.’

Het waren dan ook epische beelden acht jaar geleden op de Vaticaanse televisie: een paus die per helikopter het Vaticaan verlaat, omdat hij zelf besloten had dat enkele uren later de zetel van de bisschop van Rome vacant zou zijn. Een vrijwillig aftreden was sinds 1294 niet meer voorgekomen.

Zo kwam de ‘functionele’ visie onverwacht op voorsprong: Benedictus XVI voelde zichzelf niet sterk genoeg meer om leiding te geven. Conservatieve katholieken die hechtten aan de ‘ontologische visie’ kregen echter door het optreden van Benedictus XVI als emeritus paus toch ook wel wat steun in de rug. Hij bleef zich in het wit kleden en bleef zich ‘emeritus paus’ noemen, in plaats van het theologisch veel juistere ‘emeritus bisschop van Rome’.

Dat de ‘ontologische visie' nog levend was, bleek ook uit een opvallende uitspraak van de rechterhand van Benedictus XVI, Georg Gänswein. Deze zei in 2016 dat er sinds het aftreden van Benedictus ‘de facto een uitgedijd pausambt bestaat, met een actieve en een contemplatieve deelnemer'. Zijn Beierse idool had weliswaar de zetel verlaten, ‘maar de Petrusdienst niet'.

De afgelopen acht jaar ziet men het ‘ontologisch denken' echter verdwijnen, ook bij hen die daar tot 2013 erg aan hechtten. En dat is op het conto te schrijven van Franciscus, die in deze kringen vanwege zijn ontraditionele handelen en spreken niet voldoet aan waar een hoog-te-paard-pausambt voor staat. Hij roept daarmee zo veel weerstand op, dat men liever de ontologische visie opgeeft dan deze op deze Argentijnse bisschop van Rome toe te passen.

Kan een paus eigenlijk wel aftreden? In de afgelopen acht jaar is het denken daarover veranderd.

analyse geloof & theologie

Mail de redactie
Mail de redactie
Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt.
Afbeelding

Bijna duizend Nederlandse katholieke jongeren naar Wereldjongerendagen in Lissabon

Een kleine duizend Nederlandse jongeren zullen deze zomer deelnemen aan de Wereldjongerendagen in Lissabon (Portugal). Ook paus Franciscus wordt verwacht bij het grootste jongerenevenement ter wereld.

Afbeelding

Zo pioniert katholiek Nederland: 'Wij bieden meer ruimte voor genade'

Wie in Rooms-Katholiek Nederland een goed idee heeft voor meer vitaliteit in de kerk, kan bij Space for Grace terecht. Het programma biedt een goed gevulde pot geld én begeleiding. Wat is dit voor een club?

Afbeelding

Paus ondergaat open buikoperatie in Romeins ziekenhuis. 'Hij is goed te pas en maakt al weer grappen'

Paus Franciscus heeft woensdagmiddag een open buikoperatie moeten ondergaan. Het Vaticaan heeft alle pauselijke audiënties en afspraken tot 18 juni geannuleerd.

Afbeelding

Paus waarschuwt tegen onechte Mariaverschijningen. Vaticaan wil gelovigen 'beschermen tegen bedrog'

Paus Franciscus reageerde op de Italiaanse televisie op duizenden gelovigen die maandelijks knielden voor een Mariabeeld dat tranen van bloed huilt. Varkensbloed, volgens een privé-detective.

Afbeelding

Vredesgezant van paus in Kyiv aangekomen. Maar over vrede wil eigenlijk niemand praten

Kardinaal Matteo Zuppi is in Kyiv om namens paus Franciscus te proberen 'spanningen te verminderen'. Maar de paus en Zelensky spreken niet over dezelfde vrede en Rusland zegt dat Oekraïne niet wil onderhandelen.

Afbeelding

Deze priester, gebedsgenezer en duiveluitdrijver is nu gouverneur in Nigeria. Maar geschorst als priester

De Nigeriaanse priester Hyacinth Lormen Alia heeft zijn populariteit onder meer te danken aan zijn gebedsgenezingen en duiveluitdrijvingen. Hij is sinds maandag 29 mei gouverneur van de deelstaat Benue.