Latijns-Amerika steeds minder religieus, terwijl religie in Afrika juist groeit. ‘Er ontstaan nieuwe vormen: chrislam’

Wenen

Op het World Values Survey, het wereldomvattende sociologische onderzoek naar religie, valt het nodige af te dingen. Aan de enquêtedeelnemers, woonachtig in alle delen van de wereld, werd onder meer de vraag voorgelegd of God belangrijk is in hun leven. ‘Geeft iemand van de vrijgemaakte kerk in Zutphen dezelfde betekenis aan deze vraag als iemand uit een moskee in Jeddah, Saudi-Arabië?’ oppert Stefan Paas, hoogleraar missiologie in Amsterdam en Kampen. Bovendien kunnen religieuze begrippen in de loop der jaren een andere lading krijgen, vult hij aan. ‘De kritiek op dit soort onderzoeken is dat het een bak met cijfers oplevert, maar dat onduidelijk blijft hoe mensen in verschillende culturen deze vragen opvatten. Daarnaast zijn per land relatief weinig mensen gepolst, gemiddeld zo’n duizend. Ik zeg niet dat de cijfers boterzacht zijn, maar het onderzoek is grofmazig. Het geeft globaal een trend aan.’

De conclusie van het onderzoek is dat wereldwijd steeds minder mensen hechten aan religie. God speelt geen belangrijke rol meer in hun leven. Voor Europa is dat proces al veel langer aan de gang. Dat de cijfers op dit continent verder omlaag gaan, past precies in het plaatje. Anders ligt dat voor Azië – tot 2005 was daar sprake van een groeiende religiositeit. Tot genoegen van veel westerse christenen, waarbij Zuid-Korea gold als lichtend voorbeeld. Daar groeide de kerk tenminste nog. Dat beeld verdient bijstelling. Het secularisatieproces is er allang op gang gekomen, weet Paas. In 2005 noemde 28 procent van de bevolking het geloof in God belangrijk, nu is dat percentage gedaald naar 17 procent. ‘Dat kan te maken hebben met een stijgende welvaart en toegenomen consumentengedrag. Ook zie je dat mensen zich afkeren van de kerk na een aantal schandalen.’

En China dan? Daar zou religie, waaronder het christendom, groeien als kool. In de cijfers van het sociologisch onderzoek is dat niet terug te zien. In 2005 vond 15 procent van de Chinezen God belangrijk, dit jaar 8,2 procent. ‘Maar wat zegt dat?’ relativeert de missioloog. ‘In dit land kunnen mensen niet vrij op het internet. Ik twijfel aan de betrouwbaarheid van de gegevens.’

pinksterbeweging

Tegen de wereldwijde trend van secularisatie in is religie in Afrika nog steeds bezig aan een opmars. Bij de landen uit het sociologisch onderzoek tref je als eerste Egypte en wat verder naar onderen Ethiopië. Wat betreft religie scoren zij een plus. In Egypte zei 99 procent in 2005 God belangrijk te vinden, dit jaar 99,5 procent. De cijfers voor Ethiopië: van 90 procent (2005) naar 97,5 procent (2020). Volgens Rijk van Dijk van het Afrika-Studiecentrum in Leiden heeft de groei te maken met de ‘zichtbaarheid en hoorbaarheid’ van pinksterkerken. ‘Zij timmeren aan de weg op radio, televisie en sociale media’, aldus de hoogleraar religie in Afrika. De pinksterbeweging richt zich op de opkomende middenklasse. ‘Veel leiders linken religie aan het welvaartsgeloof. Als je gelooft in hun religieuze ideeën krijg je economisch succes. Dat spreekt ondernemers in Afrika aan.’ Religie is ook in opkomst door de groeiende invloed van de politieke islam. ‘En er ontstaan in West-Afrika, met name in de steden, nieuwe vormen van religie: een vermenging van christendom en islam, ook wel chrislam genoemd.’

In Latijns-Amerika gaat de religietrend andersom: neerwaarts, met als uitschieters Chili, Brazilië en Argentinië. Henri Gooren, cultureel antropoloog aan de Oakland University in Rochester (Michigan) ziet twee hoofdoorzaken. ‘De laatste twintig jaar zijn de economieën in de meeste landen in dit deel van de wereld beter gaan draaien. Er is meer welvaart, en minder armoede. Mensen hebben dan het idee God niet meer nodig te hebben. Daarnaast is het onderwijs sterk verbeterd. Hoe hoger opgeleid de mensen zijn, hoe minder religieus. Vooral jongeren schuiven religie gemakkelijk aan de kant.’

De cultureel antropoloog deed specifiek onderzoek naar Chili. Het land telt een hoog percentage aan protestanten: 20 procent van de bevolking; 70 procent is rooms-katholiek. Evenals in de andere Zuid-Amerikaanse landen geeft de toegenomen welvaart religie een nekslag. Maar er speelt meer: seksuele schandalen en machtsmisbruik binnen de Rooms-Katholieke Kerk en sommige pinksterkerken.

‘Dat helpt een godsdienst niet. Jongeren die toch al sceptisch waren, keren het geloof de rug toe.’ Het idee dat de pinksterbeweging altijd groeit in dit werelddeel kan bij het grof vuil. ‘Toen ik dertig jaar geleden begon met mijn onderzoeken was dat nog wel het geval. Nu stagneert de groei van de pinksterkerken in de meeste landen.’

religie en politiek

Missioloog Stefan Paas ziet in de cijfers nog een andere opvallende ontwikkeling. In landen als Turkije, Polen en Thailand gaat de secularisatie veel harder dan in andere naties op hun continent. Van de Turken noemde 91 procent in 2005 God belangrijk, tegen 65,6 procent dit jaar. In Polen respectievelijk 81 en 65,5 procent.

‘Als er een kongsi ontstaat tussen religie en politiek, keren mensen zich van het geloof af. Denk aan president Erdogan die Turkije islamiseert en president Duda in Polen die het rooms-katholieke geloof koppelt aan zijn nationalistische politiek. De politisering van geloof is bijna altijd funest.’ <