#MeToo: zo geraffineerd kan misbruik zijn

Het ging razendsnel, in oktober 2017. Nadat vrouwen een Amerikaanse filmproducent hadden beschuldigd van seksueel grensoverschrijdend gedrag, introduceerde actrice Alyssa Milano op Twitter en Facebook #MeToo: ik ook - het overkwam ook mij.

Honderdduizenden volgden haar voorbeeld, tot op de dag van vandaag. Dat zo’n gevierde filmster openheid gaf, hielp anderen over hun gevoelens van pijn, schaamte en schuld heen te stappen, zegt Heleen Zorgdrager. ‘Opeens drong door: het ligt dus niet aan mij, het kan iedereen overkomen.’

Zorgdrager is hoogleraar aan de Protestantse Theologische Universiteit, met bijzondere aandacht voor genderstudies. Begin dit jaar sprak ze een dieslezing uit onder de titel ‘Tussen Hooglied en #MeToo’. Precies in dat gebied tussen gewenste en ongewenste intimiteiten veranderde er het afgelopen decennium iets fundamenteels. ‘#MeToo heeft onze wijsheid vergroot over hoe we niet, maar ook hoe we wel met elkaar kunnen omgaan in intieme relaties. Eerder werd makkelijker gezegd: “ze was er zelf bij, dus ze zal het wel gewild hebben”. Door de verhalen van slachtoffers drong het besef door hoe complex en manipulatief seksuele grensoverschrijding is.’

medeplichtige

Pas de laatste jaren is er brede maatschappelijke erkenning van hoe bepalend macht bij grensoverschrijdend gedrag is. ‘De mechanismen die daarbij komen kijken, zijn zo geraffineerd dat je de schuld naar jezelf toeschuift’, ziet Zorgdrager. ‘Je kunt jezelf als medeplichtige zien, je kunt de gedachte krijgen dat je het zelf gewild hebt of er zelf aanleiding toe hebt gegeven. En het kan jaren doorgaan voordat je zicht krijgt op wat er eigenlijk aan de hand is.’

Die subtiliteit maakt grensoverschrijdend gedrag zo ongrijpbaar, zegt Zorgdrager. ‘Het kan zijn dat - zonder dat het anderen opvalt - iemand je zo nabijkomt dat het een inbreuk is op je lichamelijke integriteit. Je schaamt je ervoor, stopt het weg en wilt niet weten dat het is gebeurd. Ik spreek nu ook over iets wat mijzelf lang geleden is overkomen. Ik kan niet zeggen dat mijn leven daardoor vernield is, maar in al zijn kleinheid zaten alle elementen die met seksueel overschrijdend gedrag te maken hebben erin. Dat bedoel ik met complex. Je kunt niet altijd zeggen: dit is gebeurd en het is vreselijk.’

kerken

Vrouwen vonden de moed naar buiten te treden, al ligt dat volgens Heleen Zorgdrager in de wereld van film en toneel makkelijker dan in de kerken. ‘Onderzoeken laten zien dat in christelijke kringen vrouwen in dezelfde mate grensoverschrijdend gedrag ervaren als daarbuiten - tegen de vijftig procent heeft weleens iets op dat gebied meegemaakt.’

Kerken hebben nog niet heel sterk de cultuur dat vrouwen daarmee naar buiten komen, al ziet de hoogleraar goede ontwikkelingen: er wordt gepraat over hoe de kerk een veilige plek kan zijn, er zijn meldpunten, vertrouwenspersonen, er is aandacht voor in de theologische opleidingen en de gedachte dat het in de kerk niet voorkomt, is wel zo’n beetje uitgebannen.

Maar kerken zijn er op dit vlak nog lang niet, tekent Zorgdrager aan. Er zou wat haar betreft meer over gepreekt mogen worden, de pijn zou meer benoemd moeten worden in de gebeden en - heel belangrijk - er zou beter gelet moeten worden op symbolische geloofstaal die in de kerken wordt gebruikt. ‘Onderzoek laat zien hoe schadelijk sommige beelden zijn voor slachtoffers van seksueel misbruik. Ze bevestigen hun onmacht en kunnen daders handvatten geven het misbruikende gedrag goed te praten. In het algemeen geldt: hoe minder hiërarchisch de beelden, hoe veiliger het is voor kwetsbare en getraumatiseerde mensen.’

mag niks meer?

MeToo riep ook een tegenreactie - van met name mannen - op: mag er dan helemaal niks meer? Maar dat is het niet, zegt Zorgdrager. ‘Spontaniteit en erotiek, versieren, uitdagen en prikkelen - dat kun je niet wegsnijden uit het leven van mensen.’ Hoe het wel en niet moet, is niet in regeltjes te vangen, het komt aan op goede communicatie en een scherp oog voor wat gewenst is. ‘Zo moeten we samen de coördinaten vinden om op een goede en veilige manier met elkaar om te gaan’. ■