Dominee Jan Koopmans wilde dat de kerk in de oorlog stelling nam

Nijmegen

In zijn preken verbond de hervormde theoloog en dominee Jan Koopmans het evangelie aan de harde of schrijnende werkelijkheid van de oorlogsjaren in Nederland. Dan preekte hij over de onvruchtbare Hanna, en verbond dit aan hoe de Duitse bezetter Joden die met een niet-Jood waren getrouwd tot sterilisatie dwong. Dat was een maatregel die hij ongemeen fel veroordeelde.

In de hongerwinter, zes weken voor zijn tragische dood door een verdwaalde kogel bij een grootscheepse Duitse vergeldingsactie, preekte hij in de Noorderkerk in Amsterdam over de wonderbare spijziging. Hij paste dat op twee manieren toe voor een gehoor dat honger leed: denk niet te klein van Jezus’ macht en goedheid, en wees bereid tot delen, ook van het weinige dat er nog is. Zo ontstond na de dienst een voedselinzameling voor de wijk.

Deze voorbeelden staan in Het spreken van de kerk in de theologie van dr. J. Koopmans. Daar promoveert de christelijk-gereformeerde dominee Niels den Hertog (44) van de samenwerkingsgemeente van christelijk- en vrijgemaakt-gereformeerden in Nijmegen vandaag op aan de Vrije Universiteit. Volgens hem heeft de hervormde dominee Koopmans (1905-1945) grote zeggingskracht als het over het ‘spreken van de kerk’ gaat, bijvoorbeeld in hoe hij het evangelie verbond aan actuele vraagstukken.

Wie denkt dat de evangelieverkondiging zich alleen op de ziel richt, of op de eeuwige bestemming van het kerkvolk, heeft niet de hele Bijbel gelezen maar slechts een gedeelte ervan, zegt Den Hertog. ‘Dat vind ik zo mooi aan Koopmans’ preekschetsen: het komt vanuit de Bijbel, daar concentreert hij zich op. En dan komt er een toepassing waarbij je ziet dat het ook over vandaag gaat.’

Koopmans’ naam blijft voor altijd verbonden aan de brochure Bijna te laat! uit de herfst van 1940, de eerste breed verspreide brochure tegen de Jodenvervolging. De aanleiding was de plicht voor ambtenaren te verklaren dat ze geen Jood waren, de zogeheten Ariërverklaring. Velen tekenden, tot ontzetting van de dominee. ‘Voor een christen was het onmogelijk: Jezus Christus is immers een Jood’, schreef hij. Over hun lot was hij somber, naderhand wees de geschiedenis uit hoezeer hij gelijk had: ‘Zij gaan eruit – daaromtrent moeten wij ons niet de flauwste illusies maken. Zij gaan eruit en zij gaan eraan.’

Die voorspelling kwam niet uit de lucht vallen. Koopmans was bevriend met de theoloog Karl Barth, die in de jaren dertig de strijd had aangebonden tegen het Duitse nationaal-socialisme en naar Zwitserland moest uitwijken. In die periode zei Koopmans al: ‘De kerk in Duitsland wordt vervolgd, en in feite worden wij daarom ook vervolgd.’ Verder ontmoette hij in die jaren dertig veel Joodse vluchtelingen uit Duitsland, hij kende hun verhalen. In die tijd schreef hij mee aan de zogeheten Amersfoortse stellingen, bedoeld om de NederlandsHervormde Kerk stelling te laten nemen tegen het nationaal-socialisme en antisemitisme. Dat mislukte. Den Hertog: ‘Achteraf zetten we hem op een voetstuk, in zijn tijd werd hij ook lastig en irritant gevonden, omdat hij vele scherpe brieven schreef, bijvoorbeeld aan de synode, die volgens hem veel te passief was.’

alle terreinen

De volgens Den Hertog ‘door en door gereformeerde Koopmans’ heeft ons veel te zeggen. ‘Het evangelie raakt alle terreinen van het leven, dat lijkt me wezenlijk. Je kunt als kerk intern wel allerlei zaken agenderen, maar beantwoord je dan aan je diepste roeping?’ Dat zegt hij ook met een schuin oog op zijn eigen Christelijke Gereformeerde Kerken, waar binnenkerkelijke discussies tegenwoordig veel tijd en energie vergen.

Tegelijk: actueel preken moet niet op een manier ‘dat je er morgen de vis in kunt verpakken’. Dat is het spanningsveld: hoe preek je actueel over klimaat, gender, nationalisme of de joods-christelijke cultuur zonder dat het achteraf een modegril blijkt. Koopmans’ teksten zijn nog steeds lezenswaardig, zegt Den Hertog, terwijl hij ook wel preken uit bijvoorbeeld de jaren tachtig kent die om hun toenmalige actualiteit nu slaapverwekkend zijn. ‘Begin vanuit de tekst van de Bijbel, en dan komt het vanzelf’, leerde Den Hertog van Koopmans. En dan niet teksten bij je thema’s zoeken, maar andersom: structureel door de Bijbel heen, en dan komt het vanzelf op. ‘Dan kan zomaar het klimaat ter sprake komen als je over Genesis 1 of Psalm 8 preekt.’

Bijzonder aan Koopmans is de les dat christelijke ethiek ‘soms een kiezen uit twee kwaden is’, zegt Den Hertog. Dat komt doordat de man zelf als scriba van de hervormde kerkenraad van Amsterdam christen-joden aan een doopverklaring moest helpen, waardoor ze uitstel van deportatie kregen. Dat was een hellend vlak, realiseerde hij zich, zo werkten de kerken toch samen met de Duitse bezetter. Maar niets doen zou ook deze Joden vogelvrij maken. Het was een kiezen uit twee kwaden, waardoor Koopmans zelf vertwijfeld was. ‘Je proeft bij hem grote realiteitszin, zijn ethiek was geen vlucht uit de werkelijkheid.’ <