Hoe Amazone én kerk op adem komen
De officiële titel van de bisschoppensynode die zondag in de Sint-Pieter in Rome begint, spreekt boekdelen: ‘De Amazone: nieuwe wegen voor de kerk en voor integrale ecologie’. Het is een expliciete erkenning dat de omgang met de aarde vernietigend uitpakt, terwijl de Rooms-Katholieke Kerk pastoraal en organisatorisch vastloopt.
En waar voor veel mensen de Amazone zich hooguit in de rand van hun blikveld bevindt – want ver van de financiële, economische, politieke en culturele centra op de aardbol – maakt de Argentijnse paus Franciscus er een laboratorium voor vernieuwing van.
De thema’s van de Amazonesynode liggen politiek, theologisch en kerkelijk gevoelig: milieubescherming, kerkelijke ambten openstellen voor vrouwen, gehuwde priesters, aanpassing aan de inheemse cultuur en bescherming van de inheemse volken.
Sinds paus Franciscus besloot tot het houden van deze bijzondere synode, hebben in het uitgestrekte gebied bijna driehonderd lokale, regionale of nationale ontmoetingen plaatsgevonden. Dat heeft een 54 pagina’s tellend werkdocument opgeleverd, dat uitgangspunt vormt voor de gesprekken van de komende weken in Rome. De synode is in zekere zin dan ook het hoogtepunt van een lang proces. Sommige deelnemers betreuren het dat die in Rome plaatsvindt. Toch zit er een gedachte achter: wat er besproken wordt, gaat weliswaar over de Amazone, maar raakt ondertussen de hele wereldkerk.
nieuwe wegen
De Amazone – de regenwouden worden wel de longen van de aarde genoemd – strekt zich uit over negen landen: Brazilië, Peru, Colombia, Venezuela, Ecuador, Bolivia, Guyana, Suriname en Frans-Guyana. Het is een gigantisch gebied, waar priesters grote afstanden moeten afleggen om bij de verschillende geloofsgemeenschappen te komen. Soms zijn gebieden alleen met een klein vliegtuigje bereikbaar of via een urenlange boottocht over de rivier.
Nu komt er veelal slechts maandelijks of in bepaalde gebieden slechts twee of drie keer per jaar een priester voorbij om te dopen en de eucharistie te vieren. Voor een kerk die het vieren van de sacramenten hoog in het theologische vaandel heeft, is dat dramatisch weinig. Theologische theorie en weerbarstige praktijk liggen in de Amazone ver uit elkaar.
echte mannen
Het priestertekort wreekt zich. Het bestaat allereerst omdat inheemse katholieke mannen niet of nauwelijks voor het priesterambt kiezen. Het celibaat is daarbij een belangrijk obstakel. Jongens worden in de Zuid-Amerikaanse cultuur veelal pas als man aangezien wanneer zij met een vrouw samenleven. Ondertussen droogt het aantal missionarissen op dat vanuit westerse landen naar de Amazone vertrekt. Een rechtstreeks gevolg van de secularisatie. Evangelische kerken, vooral vanuit de Verenigde Staten gefinancierd, hebben inmiddels vrij spel en krijgen steeds meer aanhang.
De synode zal daarom spreken over de mogelijkheid tot het wijden van gehuwde mannen die in de lokale gemeenschappen wonen, de geloofsgemeenschap kunnen leiden en de sacramenten kunnen bedienen.
Dat is niet het enige. Ook de rol van vrouwen moet volgens het werkdocument aan de orde komen. Het overgrote deel van het pastorale werk in geloofsgemeenschappen wordt al door vrouwen gedragen. Zij verzorgen de catechese, de zondagsliturgie, de kerkelijke uitvaarten en het concrete pastoraat. Het werkdocument nodigt uit tot een discussie over het invoeren van ‘nieuwe vrouwelijke ambten’, maar zegt niet wat dat zou kunnen betekenen.
Misschien wel het belangrijkst is dat de synode zich uitspreekt hoe de kerk veel sterker kan aansluiten bij de inheemse culturen. Te veel is het katholieke christendom in de Amazone een vanuit Europa geparachuteerd christendom gebleven. De liturgie, de kerkelijke organisatie en haar spraakgebruik zijn nog steeds een uitdrukking van een koloniale werkelijkheid. Hoe bereik je dat het (erg Europees gekleurde) christendom ín de Amazone een christendom ván de Amazone wordt? In theologisch opzicht is die vraag nog veel spannender dan die over gehuwde priesters of ambten voor vrouwen.
integrale ecologie
In economisch opzicht is het niet meer het koloniale Europa waar de dreiging vandaan komt. Het gevaar komt van binnenuit in deze landen. De Braziliaanse president Jair Bolsonaro probeert bijvoorbeeld het Amazonegebied steeds meer te gebruiken voor industrialisatie en voor wat hij ‘ontwikkeling’ noemt. Dat deden zijn voorgangers ook decennialang, maar Bolsonaro, gesteund door het groeiende evangelische electoraat, wil dat proces versnellen. Achterliggende gedachten zijn economische groei, maar ook het westerse idee dat deze inheemse geciviliseerd moeten gaan worden.
De synode is in de ogen van Franciscus het vervolg op zijn eigen revolutionaire milieu-encycliek Laudato si’ uit 2015. Daarin beschrijft hij hoezeer de milieucrisis en de armoedecrisis aan elkaar gelinkt zijn en dezelfde wortels hebben. De mensen op aarde die het minst bezitten en het minst vervuilen, gaan het meeste lijden onder de vervuiling van de rijken.
Bovendien schrijft hij daarin dat het verdwijnen van een cultuur ‘even ernstig of nog ernstiger’ kan zijn dan ‘het verdwijnen van een dier- of een plantensoort’. Volgens Franciscus is namelijk ‘het opleggen van een naar hegemonie strevende levensstijl die verbonden is met een bepaalde manier van produceren’ potentieel even schadelijk ‘als de aantasting van de ecosystemen’. In de Amazone wonen zo’n tweehonderd inheemse gemeenschappen in volledige afzondering van de moderne wereld. Maar de snelle urbanisatie en industrialisering van het gebied brengen hun eeuwenoude cultuur in gevaar.
Franciscus stuit op politieke tegenstand. Diverse regeringen steunen openlijk de oliemaatschappijen die oerwoud verwoesten op zoek naar brandstof. In Brazilië, waar zestig procent van het regenwoud te vinden is, is de kap en verbranding van regenwoud de afgelopen maanden met 77 procent gestegen. Branden worden vaak aangestoken om het land geschikt te maken voor land- of mijnbouw. Daar profiteert vooral de grote industrie van.
In het werkdocument wordt gepleit voor een integrale ecologie. Dat wil zeggen dat milieubescherming een alomvattende benadering vereist, met aandacht voor biologische, economische, sociale en ook spirituele aspecten.
Franciscus-methode
Hoe de discussies de komende drie weken zullen gaan verlopen, is nog onzeker. Waarschijnlijk zal de Franciscus-methode, met besluitvorming van onderaf, weer zichtbaar worden. Concrete problemen worden dan recht in de ogen gekeken en pragmatisch aangepakt. Dat betekent allereerst dat rechtstreeks betrokkenen in het Amazonegebied aan het woord worden gelaten. Hun stemmen, in al hun diversiteit, moeten worden gehoord. Vandaaruit wordt dan gezocht naar oplossingen. In het verleden waren synodes vooral top-down-processen, waar de werkelijkheid vanuit de theologie werd benaderd. Franciscus gelooft dat de Heilige Geest vooral werkt in en door in gang gezette processen waar zo veel mogelijk mensen in moeten worden meegenomen. Theologie is voor hem vooral praktisch en moet niet boven de werkelijkheid staan, maar eraan ontspringen en zich er ook door laten voeden. ?
De rechtsbuiten van het kardinalencollege, de behoudende Amerikaan Raymond Burke, heeft samen met de hulpbisschop uit Kazachstan, Athanasius Scheider, katholieken opgeroepen tot een veertig dagen durende ‘kruistocht van vasten en gebed’ om te voorkomen dat de ‘ernstige theologische fouten en ketterijen’ die in het werkdocument zouden staan door de synode worden overgenomen.
Een aantal zaken verontrust de conservatieve flanken, met name binnen het Noord-Amerikaanse katholicisme. Allereerst vinden de critici dat de openheid naar de inheemse culturen te veel ruimte geeft aan ‘heidens bijgeloof’. Zij spreken dan ook over een ‘impliciet pantheïsme’, een theologisch woord voor de opvatting dat God en zijn schepping samenvallen.
Ook enkele Europese kardinalen hebben zich kritisch geuit, onder meer over het voorstel om gehuwde mannen tot priester te wijden. Onder hen bevinden zich de Duitse kardinalen Walter Brandmüller en Gerhard Müller, het voormalige hoofd van de Congregatie voor de Geloofsleer. De huidige prefect van de Congregatie voor de Bisschoppen, de Canadese kardinaal Marc Ouellet, uitte zich afgelopen week nog sceptisch over de mogelijkheid van het wijden van gehuwde priesters.
Tijdens de synode hebben de 184 deelnemende bisschoppen en één broeder van een congregatie stemrecht. Het overgrote deel van hen is afkomstig uit de Amazone zelf. Onder hen is ook de bisschop van Paramaribo, Karel Choennie, die bovendien deel uitmaakte van het voorbereidingscomité. Daarnaast zijn er tachtig experts en deelnemers uitgenodigd die weliswaar geen stemrecht hebben, maar wel actief aan het gesprek deelnemen. Onder hen zijn de voormalige secretaris-generaal van de Verenigde Naties, Ban Ki-moon, theologen, wetenschappers en beleidsmakers en bovendien zes vertegenwoordigers van protestantse en anglicaanse kerken in het gebied. Onder deze niet-kiesgerechtigde deelnemers bevinden zich 33 vrouwen, voor het grootste deel vrouwelijke religieuzen.
