Gods Zoon werd mens: met Kerst gebeurde iets ongehoords
God is mens geworden. Tijdens de kerstdagen heb ik dat herhaaldelijk gehoord of gelezen. Het is een korte en krachtige verwoording van het wonder van de geboorte van Jezus Christus. De hulpeloze baby in die voederbak in Betlehem was niet alleen echt mens, maar ook echt God.
Tegelijk voel ik soms kriebels bij mijzelf naar boven komen als iemand dit schrijft of zegt. Dat is zeker het geval wanneer het nog iets concreter gemaakt wordt. Bijvoorbeeld door te zeggen dat God zelf in de voederbak lag. Of dat dit het begin was van wat komen zou: God zelf zou zich aan het kruis laten spijkeren, om de straf voor onze zonden te dragen.
Waar komen die kriebels vandaan? Wil ik er niet aan dat God zo ver en zo diep moest gaan om mij te redden? Vind ik het te vernederend, dat het niet met minder toe kon? Het is goed mijzelf die vragen te stellen. Er speelt in elk geval ook iets anders mee. Dat is dat ik bij het bijbellezen constateer dat het Nieuwe Testament voor andere formuleringen kiest.
In hoofdstuk 1 van zijn Evangelie duidt Johannes Jezus Christus, de enige Zoon van de Vader, aan als ‘het Woord’. Van dit Woord zegt hij dat het bij God was en dat het God was. Dit Woord, dat dus God was, is mens geworden, schrijft Johannes in vers 14. Dat komt heel dicht bij ‘God is mens geworden’. Toch heeft Johannes het zo niet opgeschreven. Hij kiest een formulering waarmee hij recht kan doen aan het onderscheid tussen de Vader en de Zoon. Niet God de Vader werd mens, maar God de Zoon.
Hetzelfde onderscheid is te vinden in Johannes 3 vers 16: ‘God had de wereld zo lief dat Hij zijn enige Zoon heeft gegeven.’ Je kunt zeggen dat God in zijn Zoon zichzelf gaf. Toch staat er niet: God had de wereld zo lief dat Hij zichzelf gaf. Hij gaf zijn Zoon.
In dezelfde lijn schrijft Paulus dat Jezus Christus als mens verscheen, zich vernederde en gehoorzaam werd tot in de dood. Daarna heeft God Hem hoog verheven en Hem de naam geschonken die elke naam te boven gaat (Filippenzen 2 vers 6 tot 10). Hij die leed aan het kruis was echt God. Toch lees je nergens in het Nieuwe Testament dat God zelf aan het kruis hing en stierf. De Heidelbergse Catechismus zou later wel een eind in die richting te gaan, namelijk door de spreken van ‘de dood van Gods Zoon’ (antwoord 40). Tegelijk houdt de Catechismus eraan vast dat de Middelaar (Jezus Christus) de last van Gods toorn moest dragen aan zijn menselijke natuur (antwoord 17).
Al vroeg in de kerkgeschiedenis hadden christenen er moeite mee te erkennen dat hun Verlosser zowel echt God als echt mens was. ‘God is mens geworden’; dat zouden zij niet zomaar zeggen. Tegenwoordig lijkt dat voorgangers veel gemakkelijker af te gaan. Kerkgangers worden er eerder door vertederd dan geschokt. Hoe komt dat? Zou dat ook hieraan kunnen liggen dat wij eerder geneigd zijn te denken dat het niet meer dan gepast is dat God hetzelfde ondergaat als wij? Ook iemand als koning Willem-Alexander moet zich immers niets verbeelden. Hij is ook maar een mens!
Ik durf hierover geen stellige beweringen te doen, maar het lijkt mij goed de vraag te stellen. Want als hier iets van waar is, lopen wij het risico dat de glans van het wonder van Kerst verdoft. Wat God toen deed was juist ongehoord!
Geen enkele formulering slaagt erin volledig recht te doen aan dat mysterie. Juist daarom is het zaak ook de formuleringen van het Nieuwe Testament zelf nauwkeurig in het oog te houden. Ook dan lukt het niet het evangelie van Kerst in een paar zinnen te vangen. Op het ene moment moet je iets anders benadrukken dan op het andere. Daarbij ga je het veiligst als je tegelijk dicht blijft bij hoe God het wonder van zijn liefde zelf heeft laten verwoorden.
Gert Kwakkel is hoogleraar Oude Testament aan de Theologische Universiteit Kampen en de Faculté Jean Calvin in Aix-en-Provence. Hij schrijft dit artikel als lid van de gezamenlijke onderzoeksgroep BEST (Biblical Exegesis and Systematic Theology) van de Theologische Universiteiten in Apeldoorn en Kampen.
