Nederlandse scheikundige wint Nobelprijs

Groningen

De prijs gaat naar machientjes op de schaal van een nanometer (dat is een miljoenste millimeter). Feringa is al jaren toonaangevend op dit gebied. In 1999 was hij de eerste die een door licht aangedreven moleculaire motor wist te maken. Later volgden diverse varianten, en hij zette vier motortjes aan elkaar om samen een ‘vier-wielaangedreven autootje’ te maken.

De motortjes hebben nog geen praktische toepassing. Feringa vergelijkt ze met de eerste vliegmachines van de gebroeders Wright. ‘Toen waren er mensen die vroegen: wat heb je daar nou aan? Maar nu vliegen we rond in Boeings en Airbussen.’ Het is Feringa overigens wel gelukt om een klein glazen staafje met de motortjes aan het draaien te brengen.

Dichter bij een toepassing zijn de door licht aangedreven schakelaars, gebaseerd op dezelfde moleculen als zijn motoren. Daarmee kan hij bijvoorbeeld geneesmiddelen ‘aan’ of ‘uit’ zetten, zodat ze alleen werken waar dat nodig is. Dat scheelt bijwerkingen. Voor zijn motoren voorziet Feringa toepassingen in slimme materialen, waarvan de functie met motortjes is te schakelen.

knutselen met atomen

Het werk dat hij doet, omschrijft Feringa als ‘knutselen met atomen’. Met kennis van de structuur van atomen bedenkt hij mogelijke motortjes. De volgende stap is ze te bouwen via organisch-chemische reacties. De lastigste stap is om te controleren wat ze doen, want met het blote oog, en zelfs met sterke microscopen, blijven de moleculaire motortjes onzichtbaar.

Veel van het werk gebeurt door promovendi, Feringa heeft er al meer dan honderd naar een promotie begeleid. Het eerste wat hij deed toen hij woensdag na de bekendmaking uit zijn kantoor kwam, was al zijn studenten en medewerkers bedanken. Hij staat bekend als een enthousiast docent, die altijd met veel plezier college gaf aan eerste- en tweedejaars. ‘Dat zijn de onderzoekers van de toekomst, dus daar moeten we in investeren.’

Zijn werk aan moleculaire motoren, maar ook aan katalyse (het versnellen van chemische reacties) heeft Feringa al een karrenvracht aan prijzen opgeleverd. In 2004 ontving hij de Spinozapremie, de grootste Nederlandse onderzoekprijs. Hij werd verkozen tot lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (waarvan hij inmiddels vicevoorzitter is), en is in het zonnetje gezet door tal van wetenschappelijke verenigingen.

In de commissie die deze prijs toekende zaten wetenschappers die geassocieerd zijn met het Nobelcomité. De Nobelprijs kwam niet onverwachts, maar wel als een verrassing, zeggen Groningse collega’s. Er zijn meer toppers die moleculaire motoren onderzoeken, en de prijs kan naar maximaal drie personen gaan.

Maar Feringa is dus een van die drie, samen met de Fransman Jean-Pierre Sauvage en de Brit Fraser Stoddart. Zij werkten aan andere soorten moleculaire machines dan Feringa. <