Stine Jensen onderzoekt de gevolgen van het volgen: ‘Het wordt destructief als je altijd moet buigen’
Amsterdam
Ieder mens wordt in afhankelijkheid geboren. Een baby heeft zijn ouders nodig voor voedsel, liefde, verzorging en veiligheid. Daarna wordt de westerse mens klaargestoomd tot een zelfstandig individu. Maar de mens is een ‘groepsdier’. Een groep bindt samen, kan helend werken, maar ook destructief zijn. De Deens-Nederlandse filosoof en schrijver Stine Jensen is gefascineerd door de gevolgen van het volgen. In de serie Dus ik volg zoekt ze uit wat de aantrekkingskracht en de keerzijde ervan is.
Waarom hebben mensen anderen nodig?
‘De mens is geen eiland. Een mens heeft anderen nodig voor ondersteuning en herkenning. Dat is mooi te zien in aflevering 3 De kracht van de groep. Wouter van der Meulen, een ex-verslaafde, kwam dankzij groepsbijeenkomsten van zijn verslaving af. Psycholoog Jean-Pierre van de Ven legt uit dat de groep op zich niet helend is, maar dat het delen van je verhaal op een gelijkwaardig niveau enorm steunt. Dat pleit voor lotgenotencontact. Een groep is ook economisch lonend. Taken worden lichter als iedereen doet waar hij goed in is. Ganzen pakken het slim aan met hun crèchemodel als het gaat om overlevingskansen. Ze leven in een soort commune. Een gans staat op wacht en een aantal zorgt voor de jongen. Mama eend daarentegen staat er alleen voor en verliest meestal een aantal kuikens onderweg.’
Wanneer wordt volgen ongezond?
‘Het wordt destructief als je altijd moet buigen en je voegen naar de leider. Als alles wat die charismatische figuur zegt klakkeloos wordt overgenomen en zijn slechte kant naar boven kan komen. Als de volgeling totaal afhankelijk wordt. Het gaat om het vinden van een balans tussen het individu en de groep. In de serie Dus ik volg vertellen we bewust vier levensverhalen van volgers, zodat hun ontwikkeling zichtbaar wordt.’
Gaat op spiritueel vlak het vaakst mis?
‘Niet per se. Er is ook een militair die vertelt dat veel jonge mannen zich aansluiten bij het leger vanwege de zucht naar avontuur en om orders te krijgen. “Wees voorzichtig met wat je jonge mannen vraagt, want ze zullen het doen”, zegt hij. Aan broederschap zit ook een gevaarlijke kant. We wilden ook iemand uit populistisch-rechts voor de camera, maar dat is niet gelukt.’
Ex-Jehova’s getuige Patrick Haeck leert jongeren uit te kijken met groeperingen waarvan ook een ex-club bestaat. Vindt u dat ook?
‘Dat vind ik wel een heldere regel. Je weet dat je dan te maken hebt met een club waar repercussie of straf volgt als je je niet aan de regels houdt. Je hoort vaker over ex-moslims dan over ex-christenen, omdat onder een deel van de moslims de mening leeft dat een afvallige gedood hoort te worden. Nederland heeft wel de traditie dat ex-gereformeerden schrijven over hun losbreken en hun zoektocht naar een nieuw houvast in de seculiere wereld.’
Wat heeft u zelf van Dus ik volg geleerd?
‘Ik ben tot veel kleine inzichten gekomen. Als je strijd tussen zwart en wit of man en vrouw bespreekbaar wilt maken, moet je beginnen over waarden en normen. Niet over identiteit. Toen Esmaa Alariachi, bekend van De Meiden van Halal, en ik dat deden, veranderde het gekibbel in een gesprek. Een ander mooi inzicht vond ik dat we goeroes, leraren of leiders – hoe je het noemen wilt – nodig hebben om het vuur in ons te laten opvlammen. Die voorbeelden hebben we nodig om een andere versie van onszelf te kunnen zien en tot actie te komen.’
Wat hoopt u met de serie te bereiken?
‘‘Ik hoop dat Dus ik volg bijdraagt aan het bewustzijn over ons groepsgedrag. Er is ooit een proef in een lift gedaan. Als iedereen in de lift met zijn rug naar de opening gaat staan, doet een volgend persoon dat ook. Dat gaat blijkbaar automatisch. Juist in deze tijd van corona is het goed te beseffen wat het belang van een groep is – 3, 10, 30 of 100 mensen – en wat er gebeurt als die wegvalt. Voor ex-verslaafden kan het een ramp zijn als groepsbijeenkomsten niet door kunnen gaan. Als je niet naar de kerk kunt, doet dat wat met je geloof en geloofsbeleving. De fysieke bijeenkomst bevestigt je geloof en dat ritueel valt weg. Tegelijk heb je tijd om na te denken wat je precies echt mist en wat belangrijk is.’
Welk verhaal raakte u het meest?
‘Bij Wouter van der Meulen ontroerde me het te zien hoe een buddysysteem werkt. Ellen Heijmerikx vind ik moedig. Ze verliet de sekte De Noorse Broeders en krijgt daar nu vast weer gedoe mee. Samuel Vermeulen werd geboren binnen de Bhagwanbeweging en heeft daar warme herinneringen aan. Toen zijn ouders die groep kwijtraakten, ging het mis. Zijn verhaal gaat tegen de beeldvorming in. Schrijver en journalist Babah Tarawally leerde me in aflevering 2 Wij-zij om bij een identiteitsconflict te beginnen met de vraag “Waar zit de pijn?”. Alle verhalen zijn me dierbaar.’
De serie begint bij uw dochter die fan is van zangeres Billie Eilish. Hingen er posters op uw tienerkamer?
‘Jazeker daarom vond ik het zo leuk te onderzoeken hoe rolmodellen ons beïnvloeden. Ik was fan van Olivia Newton-John en de film Grease. Onbewust kreeg ik daarvan mee hoe de liefde moest zijn. Er moest een mooie man langskomen en dan moest je een soort transformatie ondergaan. Posters op tienerkamers zijn gewoon. De vraag is wanneer zoiets leuks gevaarlijk wordt. Anja Hermans begon zich als tiener in te zetten tegen dierenleed. Dat eindigde in brandstichting en gevangenisstraf. Ik vind het dapper dat ze nu als criminoloog waarschuwt tegen groepsdruk.’
n.a.v. Dus ik volg. Human, vanaf zondag 7 juni NPO 2, 23.15 uur.
