Waarom blijft het ‘door en door christelijke’ LOTR zo populair? ‘Tolkien schiep een nieuw soort heldendom’
Leiden, Arnhem
Wie morgen een bioscoopstoel kiest, moet tijd hebben. Volgens de opgave van filmhuis Vue duurt het kijken van de drie extended versions van Lord of the Rings 686 minuten. Drie avonden, drie films, dik elf uur. En dat terwijl iedereen die zo gek is om het te doen, deze films al lang in hun meest uitgebreide editie thuis gekeken heeft, en nog eens, en nog eens. De eerste film is alweer twintig jaar oud inmiddels.
Je wilt geen held zijn, je loopt trauma’s op – en toch komt het goed.
Er staat nog meer Tolkien op stapel. Afgelopen week zijn op Nieuw Zeeland de opnames hervat van de tv-serie Lord of the Rings. Productiebudget: 1 miljard dollar. Ondertussen gonst het op sociale media van de nieuwe game van Daedaelic, genoemd naar ‘het schepsel Gollum’.
‘Tolkien sells’, weet Thijs Porck uit ervaring: als hij ergens in de aankondiging van zijn colleges Oudengels aan de universiteit van Leiden de naam laat vallen van de schrijver J.R.R. Tolkien (1892-1973), of de iconische lettercode LOTR, krijgt hij onmiddellijk meer studenten.
Maar er is meer aan de hand. Want die studenten hebben nog maar zelden affiniteit met het christelijk geloof dat volgens de schrijver zelf de kern van zijn boeken uitmaakt. Volgens de Britse historicus Tom Holland is de fantasywereld van Tolkien zélf een religie geworden, een nieuw geloof voor de ontkerstende moderne mens. Hoe dan? Jan van Breda is voorzitter van het Nederlandse Tolkiengenootschap Unquendor. Hij vindt de vraag nog niet zo eenvoudig te beantwoorden. ‘Tolkien gaf verschillende signalen af over de duiding van zijn boeken.’
Tolkien, zegt anglicist Thijs Porck, ‘heeft een wereld gemaakt waar zo veel diepte in zit, dat je erin kunt verdwalen. Ik hoor dat de liefhebbers deze boeken heel váák lezen, omdat ze er elke keer weer nieuwe dingen in ontdekken. Het zijn rijke boeken.’
Maar het zijn ook door-en-door christelijke boeken, volgens de katholieke schrijver Tolkien zelf. Wat vinden nieuwe generaties studenten, die steeds minder vertrouwd zijn met het christelijk geloof, in deze wereld? En hoe komt het dat Tolkien wereldwijd aantrekkingskracht heeft?
drugsverslaafden
Porck wijst op inhoudelijke thema’s. Verlies bijvoorbeeld. ‘Het gaat vaak over een wereld die aan het vergaan is, dingen die je kwijt raakt. Mensen putten daar steun uit.’ Zelfs een verwrongen schepsel als Gollum kan een identificatiefiguur zijn. ‘Het verlangen van Gollum naar de ring, daar kunnen drugsverslaafden zich heel erg in herkennen.’
En ja, ook die door het christendom geïnspireerde verhaallijnen blijven inspirerend, gelooft Porck. ‘Er zijn veel mensen die gegrepen worden door de religieuze boodschap die je eruit kunt halen. Misschien niet zozeer de terugkeer op Midden-Aarde van Gandalf, maar wel het feit bijvoorbeeld dat Bilbo genade schenkt aan Gollum op het moment dat hij de kans heeft om hem te vermoorden. De genade van Bilbo blijkt uiteindelijk beslissend voor het lot van de wereld.’
Een van de meest wezenlijke vernieuwingen van Tolkien, zegt Porck, is het nieuwe heldendom dat hij creëerde. ‘Hoezeer Tolkien ook geïnspireerd is door vroegmiddeleeuwse verhalen, zijn helden zijn fundamenteel anders. Het is niet de held van de eer en de glorie, die de wereld redt. De echte helden in het boek zijn hobbits, kleine wezens die samenwerken, en niets geven om macht.’
Een mooi voorbeeld is Sam, de tuinman en metgezel van hoofdpersoon Frodo. ‘Op zeker moment staat Sam op het punt de macht van de ring te gebruiken. Hij ziet het voor zich, hij, als de grote held van zijn eeuw, overladen met roem en glorie, bezongen in liederen – maar hij doet het niet. Hij laat de ring ongebruikt. Voor hem is een tuin genoeg.’ Ook de koning-in-wording Aragorn en de tovenaar Gandalf zijn niet uit op roem en eer. ‘Dat is een heldendom dat nog steeds aanspreekt.’
Sauron is Trump niet
De leden van het Tolkiengenootschap Unquendor zien enorm uit naar de tv-serie van Amazon, weet voorzitter Jan van Breda. ‘Natuurlijk zullen ze nauwlettend volgen hoe dicht de serie bij het boek blijft. Maar aan de andere kant weten we ook dat iedereen van ons zijn eigen manier heeft om met LOTR om te gaan. We hebben mensen die vooral door de games gegrepen zijn, fans van de films van Peter Jackson, mensen die er werk van maken om wetenschappelijk te bestuderen hoe Tolkiens wereld in elkaar zit, en natuurlijk ook gewoon klassieke literatuurliefhebbers. ’Van Breda wil maar zeggen dat elk zijn eigen Tolkien heeft, of in elk geval zijn eigen Tolkienbeleving.’
Met de levensbeschouwelijke duiding is hij voorzichtig. Hij kent de voorbeelden van mensen die hem zeggen dat de boeken van Tolkien hun bijbel zijn. ‘Ze bedoelen dat niet laatdunkend over de bijbel. Maar ze willen ermee zeggen dat het boek hen een wereld, een inhoud aanreikt waar ze veel in vinden dat voor hen van betekenis is.’
Wat dat dan is? ‘Daar moet je mee oppassen. Lees Tolkiens brieven maar eens. In de ene brief zegt hij heel enthousiast dat zijn geloof sterk in zijn werk verweven is. In de andere zegt hij dat zijn werk zich absoluut niet leent voor een christelijke duiding.’
Ook Porck benadrukt dat het werk van Tolkien geen christelijke allegorie is. Ook geen politieke trouwens. ‘Je kunt niet zomaar zeggen dat de kwade macht Sauron de Amerikaanse president Trump is, of de Russische president Putin. In de jaren vijftig, toen de romans begonnen te verschijnen, werd Sauron vergeleken met Hitler en de orcs met de nazi’s. Tolkien heeft zich daar zelf altijd tegen verzet. Tolkien heeft een intelligente, rijke mythe geschapen. Iedereen leest daar zelf betekenissen in.’
held met trauma’s
Dat Tolkien gefascineerd was door het idee van sub-creatie – Tolkien vindt dat het hoogste doel van de mens is het scheppen van een eigen wereld, zoals de Schepper deze wereld heeft geschapen – doet daar niets aan af, zegt Van Breda.
Porck: ‘Elke generatie vindt ongetwijfeld weer iets anders in deze boeken. Maar misschien vindt ook iedere generatie wel iets vergelijkbaars. De strijd van een gewoon mensje in een hele grote, enge wereld. En dat je geen held wilt of kunt zijn, en dat je trauma’s op kunt lopen, en dat het toch goed komt. Dat blijft aanspreken.’ <
eeuwige kaskraker
John Ronald Reuel Tolkien (1892-1973) kwam in 2002 in een peiling van de BBC uit de bus als Grootste Brit aller tijden. Zijn trilogie The Lord of the Rings werd in 1999 door Amazon uitgeroepen tot Boek van het Millennium. Al in de jaren zestig was de populariteit van de boeken zo groot dat mensen op zoek gingen naar Midden-Aarde, het land uit de boeken. Velen zochten het in Ierland. Anderen liepen rond met buttons met teksten als Go-Go-Gandalf en Frodo for President, respectievelijk naar de tovenaar en de hoofdpersoon uit The Lord of the Rings.
Van 2001 tot 2003 verschenen de drie films van regisseur Peter Jackson. Ze waren een ijkpunt in de filmgeschiedenis, niet in de laatste plaats vanwege de vernieuwende special effects en het gedetailleerde artwork. Het sluitstuk van de films won in 2004 het recordaantal van elf Oscars (het is de enige film die ooit elf Oscarnominaties kreeg en ze alle elf verzilverde), en de eerdere films hadden er ook al zes in de wacht gesleept.
Van 2012 tot 2014 vervolgde Jackson met een verfilming in drie delen van The Hobbit. Deze films waren minder overtuigend – de verhaallijnen waren te uitgesponnen, en weken te veel af van het originele boek van Tolkien, maar waren nog altijd een miljoenensucces.
Ook de game-industrie stortte zich op LOTR. Momenteel gonst het op sociale media over Gollum, een game met daarin een centrale rol voor de ‘antischurk’ uit LOTR, ‘het schepsel Gollum’. De Duitse game-ontwikkelaar Daedalic brengt het op de markt.
Maar met de grootste verwachting kijken de fans momenteel uit naar de tv-serie die op dit moment op Nieuw-Zeeland wordt opgenomen. Daarin staan de geschiedenissen centraal die Tolkien beschreef in boeken als The Silmarillion, en die in het Tolkien-universum voorafgaan aan de verhalen van The Hobbit en The Lord of the Rings. Amazon, het mediabedrijf dat de tv-serie vanaf 2021 op haar betaalzender zal aanbieden, maakte er een productiebudget van 1 miljard dollar voor vrij. Daarvoor levert regisseur J.A. Bayona vijf seizoenen van elk twintig afleveringen.
