Laat je niet misleiden door het avontuur

Arjen Kleinherenbrink is klein van stuk, maar door zijn heldere stem en drukke gebaren niet te missen. Simon Gusman is bijna twee koppen groter en zijn zachte stem klinkt een stuk bedeesder, zij het niet minder beslist. Opvallendste attribuut in hun werkkamer: een poster van de nieuwste Star Wars-film. Beiden zijn overtuigd fan van avonturenfilms.

De titel van het boek, Avonturen bestaan niet, kan je op het verkeerde been zetten. Want het is niet zo dat je geen avontuurlijke dingen kunt beleven. Het gaat de filosofen om de avontuurlijke gedachtegang. Deze definiëren ze als het idee dat ons bestaan zinvol is omdat het deel uitmaakt van een plot waarin alles betekenis krijgt. Wie dat beweert, maakt een denkfout. Want als je nu A beleeft, zullen B en C volgens het avonturendenken zeker volgen. Maar dat kun je niet weten, dat zie je pas achteraf. Toch trappen we steeds weer in deze illusie. ‘In zekere zin is onze verslaving aan avonturen dan ook een mechanisme waarmee we ontkennen hoe onvoorspelbaar de wereld eigenlijk is.’

Waarom schreven jullie dit boek?

Kleinherenbrink: ‘Van linkerzijde hoor je nogal eens het verwijt dat een neoliberaal complot van grootindustriëlen en investeerders de universiteit runt. Van rechterzijde dat de universiteit een cultuurmarxistisch bolwerk is die een hele generatie miepende slapjanussen opleidt. Maar als je er werkt denk je: waar zijn die mensen? En: wie heeft er gelijk? Want het kan niet allebei tegelijkertijd waar zijn. Kennelijk kunnen wij het dus niet laten problemen in een avontuurlijker toonsoort te formuleren. We zijn er erg goed in om dingen heel bombastisch te laten klinken. Als we een lezing geven en we een reclame laten zien die tandpasta aanprijst met de slogan ‘maak van iedere dag een avontuur’, dan grinnikt de hele zaal, maar loop je langs een bushokje en je ziet diezelfde reclame, dan zegt niemand: hé, wat gek. Omdat we het compleet normaal vinden dat zulke dingen constant gebeuren.’

Prikt dit boek vooral zulke avontuurlijke ­illusies door?

Gusman: ‘Ik denk het wel. We willen af van het idee dat het hele leven een avontuur is.’

Niet iedereen zal het leuk vinden dit te ­lezen.

Kleinherenbrink lacht. ‘Ja, dat is dan pech. Het is niet de taak van filosofen mensen zich prettig te laten voelen.’

Wat is die taak met dit boek dan wel?

Kleinherenbrink: ‘Laten zien dat de manier waarop wij willen dat de realiteit betekenisvol is, niet werkt. Als je gelooft dat er scripts bestaan die het verloop van gebeurtenissen zoals in een relatie of een loopbaan garanderen, kan dat per definitie alleen maar eindigen in stress, druk en teleurstelling. Op collectief-politiek ­niveau leidt het nog tot veel naardere dingen, kijk bijvoorbeeld naar de uitwerking van het communistisch ideaal.’

Gusman: ‘Vrij bewust bieden wij geen alternatief. Want het is heel makkelijk om van het ene in het andere avontuur te vallen. Voor je het weet zeg je: richt je meer op het alledaagse en dan zet je dat in een avontuurlijke toonsoort. Dit is geen zelfhulpboek.’

Wordt de wereld op deze manier niet betekenisloos voor veel mensen als avonturen slechts illusies zijn?

Kleinherenbrink: ‘Dat is een denkfout. Want stel dat je gelooft in het avontuur zoals in een romantische komedie. Je loopt op de hoek van de straat de liefde van je leven tegen het lijf. Dan bestaat er een bepaald script waarbinnen die ontmoeting zal verlopen. Dan is er geen sprake van vrijheid, dat is geen betoverde, rijke en mooie wereld. Ook niet van een wereld waarin je iets doet; je leven speelt zich zo af als een cassettebandje. Want het script dicteert wat er gebeurt. Wij zouden zeggen dat juist de afwezigheid van een script vrijheid schept. In de eerste plaats zorgt het voor een realistischer verwachtingspatroon en in de tweede plaats levert het geen grijzer wereldbeeld op, wel een complexere wereld waarin veel meer te doen is.’

Gusman: ‘Betekenis geef je zelf aan het leven. Een heleboel mensen denken dat betekenis op de een of andere manier ergens is te vinden. Je ziet het veel in zelfhulpboeken: er zijn zes stappen die je moet volgen om succes te hebben, alsof de werkelijkheid zich wel even aanpast.’

Kleinherenbrink: ‘Zelfhulpboeken zijn sowieso walgelijk. Want wat steevast gebeurt, is dat het leven van iemand die toevallig succesvol is, wordt samengevat in zes stappen die iedereen kan volgen. Wat een onzin, die persoon had echt niet van tevoren een stappenplan klaarliggen, dat zie je pas achteraf. Alsof iedereen in de wereld hetzelfde kan bereiken, ongeacht sociale omstandigheden, materiële of psychische status. Als je niet slaagt, ben je een sukkel. Dat is abject en onacceptabel.’

Maar je kunt een verliefdheid toch best als vrij ervaren?

Gusman: ‘Een deel van onze argumentatie is ontleend aan de roman De Walging van Jean-Paul Sartre. De hoofdpersoon houdt een dagboek bij en schrijft op een gegeven moment: gevoel van avontuur. Punt. Terwijl hij weet dat het een illusie is. Je hebt het gevoel dat bepaalde dingen betekenis hebben, terwijl je weet dat het niet zo is. Zoals je bang kunt zijn voor een spin terwijl je weet dat die niet dodelijk is. Dat je er ergens een bepaald gevoel bij hebt en weet dat de werkelijkheid anders in elkaar steekt, sluit elkaar niet uit.’

Blijkbaar helpt het idee van een avontuur mensen, illusie of niet.

Kleinherenbrink: ‘Als je alcoholist bent, helpt zuipen ook. Even. Wij verdedigen dat er in onze wereld bijzonder veel contingentie bestaat. Dat betekent dus ook dat dingen betekenisloos kunnen zijn. Stel, je bent een tijd ernstig ziek, maar het was geen teken van iets of manier om je wijzer te maken. Je zit na vijf jaar nog steeds in dezelfde situatie en moet bekennen niets geleerd te hebben. Maar omdat het pijnlijk is dat zoiets kan gebeuren, proberen we de wereld zo in te richten dat het wel betekenis krijgt. We proberen de wereld zo naar de hand te zetten dat er niets triviaals te bekennen is. Alleen, die poging is gedoemd te mislukken.’

Het idee van avontuur is de laatste eeuwen alleen maar toegenomen, schrijven jullie. Hoe kun je ooit alle avonturen die zich aanbieden beleven?

Gusman: ‘Dat kan ook niet, sommige sluiten elkaar uit. Een goed voorbeeld hiervan is liefde. Je kunt iemand met een losbandig liefdesleven een avonturier noemen, maar iemand op zijn epische zoektocht naar de ware ook. De grondvorm is dezelfde: ze gaan er beiden van uit dat alles wat ze doen betekenis geeft aan hun liefdesleven, of het nu succes of falen betreft.’

Kleinherenbrink: ‘Of je te doen hebt met mensen die lijden aan avonturendenken, merk je aan hoe ze erover praten. Het eeuwig monogame koppel, dat zegt: het heeft zo moeten zijn. Of iemand met allerlei avontuurtjes die beweert: ik ben gewoon niet gemaakt voor vaste relaties. Alsof je software bent die runt aan de hand van een code waar je zelf geen invloed op hebt.’

Hoe slaag je erin niet in de avontuurlijke denkfout te trappen?

Kleinherenbrink: ‘Het begint met de verwachtingen die je koestert, dat de wereld er niet slechter op wordt als er sprake is van contingentie. Sterker nog, als het leven alleen zou bestaan zoals het avontuur het voorschrijft, vermag de mens niks.’

Gusman: ‘In de vorm van een kosmisch principe waarin al ons handelen al vastligt.’

Is dat niet gewoon een wat negatieve vertaling van het christelijke begrip voorzienigheid?

Kleinherenbrink: ‘Ja, en het is ook een vertaling van een evolutionair begrip dat we alleen maar uit-acteren wat in onze genen vastligt en zo zijn er heel veel vertalingen. Maar elk van deze vertalingen kent een softe en harde interpretatie. Hoe harder de interpretatie, hoe minder ruimte voor een zekere mate van onbepaaldheid. Wat wij eigenlijk willen zeggen is dat harde interpretaties die de vrijheid van de mens helemaal wegcijferen een ding gemeen hebben: ze zadelen ons op met scripts waarin alles vastligt.’

Kan religie ontsnappen aan het avonturendenken?

Gusman: ‘Het staat of valt denk ik met het idee dat Gods wegen ondoorgrondelijk zijn. Het is heel simpel: als eindig wezen kun je Gods oneindige wegen niet doorgronden. Dus als er al een script is van de werkelijkheid, dan kunnen wij dat niet kennen en dus ook niet gebruiken om ons handelen goed te praten. Iedere vorm van religie die denkt de absolute waarheid in pacht te hebben maakt zich schuldig aan avonturendenken.

Maar dat geldt bijvoorbeeld niet voor het christendom van Kierkegaard. Hij zegt zijn leven niet te kunnen leiden alsof hij Gods wegen doorziet. Hij wil en kan zich daarom ook niet beroepen op het idee dat God het beste met hem voor heeft en de wereld daarom precies op deze manier schiep.’

Kleinherenbrink: ‘Beschouw jezelf dus als iemand die moet kiezen in dit leven en hou er rekening mee dat dingen ook anders kunnen lopen dan je verwacht.’

Willen mensen niet gewoon hun leven betekenis geven binnen een bepaald script?

Gusman: ‘Ik denk dat het succes van het avonturendenken laat zien dat de meeste mensen dat willen en veel religies beroepen zich hier dan ook op. Door te zeggen: hé, het gaat nu niet goed met je, maar God wil deze louteringsweg en uiteindelijk komt het allemaal goed.’

Kleinherenbrink: ‘In zekere zin zijn we dus verslaafd aan avonturendenken. Maar ook hier geldt het oude adagium dat de winnaars de geschiedenis schrijven. Want alle zelfhulpboeken gaan over mensen die het lukte om uit het dal te klimmen. Daar slagen de meeste mensen niet in. Voor elke keizer zijn honderdduizend legionairs kermend in de modder gestorven.’

Het avontuur verplaatst zich naar de psyche, schrijven jullie. Maar mensen reizen de hele wereld over. Dat is toch gewoon iets fysieks?

Kleinherenbrink: ‘Ja en nee. Elk avontuur begint met het doorbreken van de alledaagsheid. Het avonturendenken geeft je het idee dat het dagelijks bestaan niet goed genoeg is, je moet het doorbreken. Dus moet je ook fysiek naar een andere plek en ga je naar Australië om te backpacken en je psyche te transformeren.’

Gusman: ‘Het hele idee dat je de alledaagsheid doorbreekt door naar een andere plaats te gaan moet je dus vooral als metafoor zien. Je kunt ook gewoon op je plaats blijven zitten, het gaat om veranderingen in je psyche. Sommige mensen zien juist in meditatieoefeningen een avontuur dat het alledaagse doorbreekt. Het idee hierbij is dat je het gewone avontuurlijk maakt door het van een andere betekenis te voorzien, terwijl de wereld om je heen dezelfde blijft.’

Na die ontsnapping uit het alledaagse vertellen we ons verhaal dolgraag op sociale media. Waarom?

Kleinherenbrink: ‘Het valt me de laatste tijd op dat mensen die echt wat te doen hebben, daar minder over praten, ook op sociale media. Het zijn ook bijna nooit de echt succesvolle mensen die een autobiografie schrijven.’

Gusman: ‘Het punt is ook dat je gebeurtenissen in je leven pas achteraf een bepaalde structuur innemen die je vooraf niet kent. Als je dat beseft, kun je goed over je eigen leven vertellen zonder dat je daarbij garanties voor de toekomst gaat koesteren. Het is ook niet zo dat een levensles of persoonlijke groei niet bestaat, het ligt alleen niet zonder meer vast. Het kan dus best zo zijn dat alle vorige mislukkingen in de liefde lessen waren om de ware te ontmoeten. Maar dat weet je pas achteraf.’ ¦