Ons wil dat het over mij gaat

Amersfoort

Wanneer mensen over zichzelf nadenken, doen ze dat tegenwoordig vanuit het idee dat ze een uniek individu vormen. Ze nemen zelf beslissingen, hebben een eigen smaak, kiezen zelf hun partner en bepalen zelf welke vorm van religie of spiritualiteit ze aanhangen. Vergeet het maar, zegt socioloog Mark van Ostaijen. Zeg me wie je vrienden zijn, en ik zeg je wie jij bent. Wij zijn ons. Van Ostaijen schreef een hartenkreet vanuit de sociologie, waarin hij de maatschappij en vooral de media oproept eens wat vaker naar een socioloog te luisteren en niet direct naar de psycholoog of neurowetenschapper te rennen voor die allesomvattende verklaring van ons gedrag.

Wat kan een socioloog verklaren wat een psycholoog of neurowetenschapper niet kan?

‘Dat kun je heel goed uitleggen aan de hand van de #MeToo-affaire. Vaak wordt voor de verklaring hiervan gekeken naar psychologen of psychiaters en die komen vaak met een verhaal als: mannen hebben zo hun driften en dit gaat over mannen die deze niet kunnen beheersen. Excessen dus. Maar dan mis je de sociale context waarin zulk gedrag tot stand komt. Daar hebben we vaak geen oog voor, omdat we in onze samenleving mensen vooral als individuen zien. Dus ook wanneer er iets misgaat, denken we dat dit aan het individu ligt. Terwijl je nu heel goed kunt zien dat deze individuen hun gang konden gaan dankzij de nadruk op individuele prestaties. Daardoor is er vaak geen tegenmacht aanwezig.

Een nog treffender voorbeeld is misschien wel hoe we tegen zelfdoding aankijken. Deze zomer waren er kort achter elkaar drie gevallen van zelfdoding, waaraan de Volkskrant aandacht besteedde door twee experts aan het woord te laten. Een depressie-deskundige en een psycholoog. Niets ten nadele van deze mensen, maar bij zelfdoding is vaak veel meer aan de hand dan persoonlijke problemen. Dat wist socioloog Emile Durkheim (1858-1917) al, door een uitgebreide studie te doen naar de sociale context waarin zelfdoding voorkwam. Hij wist zo bepaalde patronen te ontdekken.’

Hoe komt het dan dat we nauwelijks sociologen zien in talkshows?

‘Zo werken journalistieke redacties nu eenmaal. Wanneer er iets heftigs gebeurt, grijpen ze terug op psychologen om dit te verklaren. Ik neem ze dat niet per se kwalijk, dat is een manier van onbewust denken. De tijdgeest dus. Om nog een voorbeeld te noemen: na het verschrikkelijke ongeluk in Oss werd psychiater Damiaan Denys gebeld door de redactie van de talkshow van Margriet van der Linden om de reacties op dit ongeluk te duiden. Als psychiater! Vervolgens belt de redactie mij met de vraag of ik iemand ken die het gebeuren in Oss vanuit de ‘massapsychologie’ kan duiden. Dat zie ik als een fixatie die tekenend is voor onze tijd, waarbij we sociale fenomenen reduceren tot psychologische aangelegenheden.

Het punt is ook dat we de tijdgeest niet mee hebben. Mensen willen zichzelf graag als individu zien. Filosoof Coen Simon zei dat heel treffend bij de presentatie van mijn boek. “Wij zijn ons, maar ons heeft liever dat het over mij gaat.” Dat heel veel niet over mij gaat, is dus niet zo’n prettige boodschap. Ik kan heel veel gedrag van mensen begrijpen en verklaren als ik weet waar ze vandaan komen of welke religie ze aanhangen. Dat voelt oncomfortabel, want het doet afbreuk aan ons gevoel van autonomie.’

Maar van die autonomie blijft bij neurowetenschappers die beweren dat we slechts ons brein zijn toch ook niet zoveel over?

‘Klopt, en hier doet zich iets heel paradoxaals voor. Iemand als Dick Swaab zegt bijvoorbeeld: alles wordt bepaald in de embryonale fase, daarna ben je een beschreven blad. Met andere woorden: mocht je gedrag vertonen dat je zelf niet begrijpt, dan is dat zo toch te begrijpen. Dat klinkt een beetje bijzonder natuurlijk. Want dan valt onverklaarbaar gedrag toch te verklaren en noemen we dat vervolgens ‘de aard van het beestje’. Op die manier wordt onwelgevallig gedrag nog steeds verklaard op individueel niveau. Zo ga je iets als #MeToo dus nooit begrijpen.’

Maar een socioloog laat ook niet zoveel ruimte voor keuzevrijheid, lijkt het. Want veel van wat we doen wordt bepaald door de groep waarin we ons bevinden.

‘Ja en nee. Want jij zou kunnen zeggen: dit was een leuk gesprek, maar ik doe er verder niets mee. Die vrijheid heb je. Maar dat doe je waarschijnlijk niet, omdat dat niet de afspraak is. Zo hebben we heel veel keuzes. Jouw gedrag heeft effect op mijn gedrag, al zijn we onszelf hier vaak niet bewust van. Maar we kunnen enkel een sociaal verband vormen door onbewuste afspraken na te komen.’

Dat is precies het punt. Want als we onszelf hier niet bewust van zijn, zijn we dus helemaal zo autonoom niet. En hebben veel mensen blijkbaar liever de ‘wij zijn ons brein’-verklaring.

‘Ik kan me voorstellen dat mensen dat denken. Maar mijn leermeester Anton Zijderveld zei een keer in navolging van Robert Musil: het kan ook anders zijn. We zijn geen deterministen. Dat is met sociologische theorieën ook het geval. Ondanks dat we altijd op zoek zijn naar patronen en logica is de sociale werkelijkheid waarin we die waarnemen veranderlijk en nemen we daar zelf aan deel. Zo is er een theorie die inzichtelijk maakt waarom mensen radicaliseren, doordat ze zich steeds verder isoleren met geestverwanten. Maar dát iemand zich isoleert is geen onomkeerbaar proces, daar zijn wij allemaal ooggetuige van. Dus hebben we wel degelijk een keuze.’

Psychologen kijken vooral naar individueel gedrag en missen zo het belang van de groep. Sociologen hebben misschien ook blinde vlekken.

‘Ja. En die zijn voor mij natuurlijk lastig te zien. Misschien hebben sociologen wel te weinig oog voor het individu door alles vanuit het sociale te begrijpen. Dat is absoluut een spanningsveld.’

Sociologen leggen uit hoe de samenleving in elkaar zit. Dus weten ze vaak vast ook wel hoe je de problemen moet oplossen die ze daarbij tegenkomen. Maakt dat de sociologie ideologisch gedreven?

‘Ik krijg vaak juist te horen dat sociologen niet normerend genoeg zijn. Het voorbeeld van terrorisme in het boek toont dat het veel beter is om soms even een stap terug te zetten om iets daadwerkelijk te begrijpen. Je hebt er meer aan dingen te begrijpen dan ze te veroordelen. Omdat wanneer je spreekt over “tuig” of “terroristen” er al sprake is van een veroordeling. Dan stel je de vraag naar het begrijpen niet meer. Dat moet je nu juist wel doen, en dan ontdek je dat we als samenleving verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van zoiets als radicalisering.’

Wat moeten sociologen zelf doen om meer gehoord te worden?

‘Dit soort gesprekken voeren met jou en jouw lezerspubliek. Aanwezig zijn in het publieke debat en Nederlandse boeken schrijven. De traditie van de publieke sociologie in ere herstellen. Nu is het vaak zo dat er vanuit de wetenschap de drang is om vooral in wetenschappelijke tijdschriften te schrijven. Ook belangrijk, maar dat leest bijna niemand.

Ik vind het ook belangrijk om in dit verband niet alles te verwachten van de journalistiek of zoiets als het Sociaal en Cultureel Planbureau. Daar werken heel wat sociologen en directeur Kim Putters levert uitstekend en nobel werk. Maar dergelijke onderzoeksinstituten zijn toch vooral bezig met empirisch onderzoek en niet met theorievorming. We moeten elkaar aanvullen en niet de publieksfunctie te veel uitbesteden aan anderen. Een ambachtsman zijn betekent dat je met toewijding uiteenlopende aspecten van je vak verstaat. Ik zie daarin een mooie taak voor toekomstige vakgenoten.’