Lettergrepen Hans Werkman: Rouw,taal en stijl
Stel, een geliefde van je is gestorven en je moet de tekst schrijven van een overlijdensadvertentie. Pas op, rouw wekt blinde vlekken. Laat zo’n tekst checken en dubbelchecken, ook door de krant, vóór publicatie. Met de liefste bedoelingen kan een familie een tekst maken met stijlfouten. De volgende voorbeelden stonden in dagblad Trouw of Nederlands Dagblad (namen heb ik gewijzigd).
‘Na drie jaar met zorg verpleegd te zijn in Huize Avondrood te Soest nam de Heere tot zich onze lieve oom Jan.’ Letterlijk staat hier dat de Heere drie jaar verpleegd is in Huize Avondrood. Meestal waarschuwt ons gevoel ons al dat hier iets niet in orde is. Grammaticaal gezegd: de geciteerde zin bestaat uit een bijvoeglijke bijzin zonder onderwerp (‘Na’ tot en met ‘Soest’) en een hoofdzin (vanaf ‘nam’) met als onderwerp ‘de Heere’. In de Nederlandse taal geldt de regel dat zo’n bijvoeglijke bijzin slaat op het onderwerp dat volgt in de hoofdzin. Andere voorbeelden van zulke fouten: ‘In Christus ontslapen en voor eeuwig bij God, nemen wij afscheid van mijn lieve vrouw …’. Ook ongelukkig geformuleerd zijn zinnen als deze: ‘Na een gezellige vakantie in Oostenrijk heeft God weggenomen onze lieve tante Emma.’ En: ‘Tijdens het werken aan zijn geliefde hobby nam de Here tot zich onze opa Karel.’ In deze zinnen staat het onderwerp veel te dicht bij ‘vakantie’ en ‘hobby’.
Als een rouwbericht begint met een gedicht, lees ik het in elk geval. Toen oud-premier Wim Kok overleed, koos de familie een kort gedicht van Vasalis dat zó eindigt: ‘En al mijn angst, door licht en warmte eerst gestild / breekt los, verlicht, betrapt.’ Benauwende regels Vasalis’ bundel De oude kustlijn. Maar foutloos geciteerd, en aan dat laatste ontbreekt het nogal eens. Regels van Nel Benschop, zoals ‘Rust nu maar uit, je hebt je strijd gestreden’, zijn vaak verhaspeld. Benschop heeft daar nooit publiek tegen geprotesteerd, maar leuk vond ze het niet.
Naar mijn besef vallen eigenmachtige aanpassingen in een gedicht in de categorie ‘stijlfouten’. Dan heb ik het niet over de regel van Bonhoeffer ‘In goede machten liefderijk geborgen’, die ik onlangs veranderd zag in ‘In goede nachten liefderijk geborgen’. Dat zal een ongelukje geweest zijn.
Een paar jaar geleden knipte ik uit de NRC een overlijdensbericht dat zo begon: ‘Ik ga slapen, ben zo moe, / sluit mijn beide oogjes toe. / Iedereen, houd ook deze nacht / over mijn geliefden trouw de wacht.’ Dominee Jan de Liefde zou het niet op prijs hebben gesteld dat zijn regels ‘Heere houdt ook deze nacht / over mij getrouw de wacht’ 150 jaar na zijn dood door een seculiere filter werden geperst.
Het omgekeerde gebeurde met een veel bij rouw geciteerd gedicht van Vasalis, ‘Sub finem’, ook uit De oude kustlijn. Dit is het: ‘En nu nog maar alleen / het lichaam los te laten – / de liefste en de kinderen te laten gaan / alleen nog maar het sterke licht / het rode, zuivere van de late zon / te zien, te volgen – en de eigen weg te gaan. / Het werd, het was, het is gedaan.’
Flarden van dit gedicht herkende ik in een rouwadvertentie, maar het gedicht als geheel herkende zichzelf niet meer. Dit stond er: ‘En nu nog maar alleen, het lichaam los te laten – / de liefsten en de kinderen te laten gaan, / alleen nog maar het Licht te volgen / dat in die nacht is opgegaan. / Haar Heiland is gekomen en gestorven, / het werd, het was, het is gedaan.’ Van alles is hier gewijzigd: inhoud, bedoeling, regellengte, interpunctie. Begrijp ik dan niet dat de familie niet uit de voeten kon met het gedicht zoals het was? Natuurlijk. Maar er was toch wel iets anders te vinden? Vasalis ombouwen voor eigen doel, dat is in strijd met het gedicht en met het auteursrecht.
