De portretten van Johann Friedrich August Tischbein stellen de vraag: Mogen we alsjeblieft onszelf zijn
Johann Friedrich August Tischbein (1750-1812) was een van de eerste portrettisten die zijn opdrachtgevers niet statig, maar gevoelig vastlegden. Hij stond aan het begin van de Romantiek, een periode waar we misschien nu nog in zitten.
De achttiende-eeuwse portretschilder Johann Friedrich August Tischbein zou het vandaag de dag goed doen – als fotograaf.
Wandelen door de tentoonstelling Johann Friedrich August Tischbein en de ontdekking van het gevoel in Rijksmuseum Twenthe voelt alsof je door de portfolio scrollt van een bekende portretfotograaf. Het portfolio van bijvoorbeeld Alexi Lubomirski, die de verlovingsfoto’s van prins Harry en Meghan Markle schoot. Die portretten zijn niet statig, maar informeel en gevoelig. Ze tonen omhelzingen en verliefde blikken, en de belichting kan niet flatteuzer. Zo’n celebrity-portrettist was Johann Tischbein, revolutionair in zijn tijd waar het staatsieportret de norm was.
De kinderen van prins Willem V lieten zich nonchalant in een woonkamer door hem schilderen, om het portret vervolgens aan hun ouders cadeau te geven. Een schot in de roos, Tischbein mocht nog een extra kopie gaan maken. Hij legde het pasgetrouwde stelletje Jacob Hendrik Boode (1764-1826) en Catharina Antoinette Martin (1768-1848) vast. Hij kijkt naar haar, zij naar de ‘camera’. Met haar vingertoppen speelt ze met zijn hand die in haar zij ligt. Het kan zo op Instagram als eindproduct van een zogeheten loveshoot. In de prettige audiotour is het verhaal van dit jonge stel te horen; dat staat weer iets verder af van het gemiddelde leven nu.
lijkbleke poppen
De in Maastricht geboren Tischbein kwam uit een familie van portret- en hofschilders. Hij leerde het vak in onder andere Parijs en Bologna, maar brak met de tot dan toe gebruikelijke, afstandelijke portretstijl van zijn vader en diens collega’s. Aan het begin van de tentoonstelling wordt dit direct duidelijk. Aan de ene kant van de zaal hangen twee metershoge portretten van Tischbein senior. Stadhouder Willem IV en diens vrouw Anna van Hannover zijn door hem vastgelegd als statige, lijkbleke, stijf geposeerde poppen. Maak je een draai van 180 graden, dan hangt daar een typisch portret van de hand van Tischbein junior. Daar geen gedateerd geposeer of extra’s die status aantonen. Erfprinses Christiane Amalie von Anhalt-Dessau werd door Tischbein vastgelegd met haar drie kinderen. De prinses zit in een simpele, lichte jurk buiten op het balkon. Haar drie kinderen hángen tegen haar aan. De moeder heeft haar hand liefkozend op een van de gezichtjes liggen. Dit beeld is tijdloos en universeel. Tenminste, dat vinden wij dan – als romantische westerlingen. Want volgens filosoof Maarten Doorman, die aan het begin van de tentoonstelling is te horen, zitten we als westerse mensen nog in de romantische periode die in de tijd van Tischbein begon. Het is de periode waarin mensen ernaar beginnen te verlangen om zichzelf te zijn, en om dat echte zelf te laten zien. Aangemoedigd door denkers als Friedrich Schiller en Jean-Jacques Rousseau worden stijve omgangsvormen eind achttiende eeuw tijdens de Franse Revolutie onderuitgeschoffeld. Het natuurlijke staat gelijk aan het goede, dat wordt de norm.
En wat is er natuurlijker dan borstvoeding? Rousseau geeft in zijn boek Emile een ode aan borstvoeding. ‘Laat de vrouwen weer moeder zijn en de mannen zullen weer vader en echtgenoten zijn.’
Een van Tischbeins bekendste schilderijen is een verbeelding van deze gedachte. Een jong gezin zit onder een boom, zij geeft hun baby de borst. Hij leunt trouw en standvastig over het gezin heen. Een plaatje, helemaal met die warme, pastelkleurige filter van Tischbein er overheen.
Tischbein laat innemende gevoeligheid en kwetsbaarheid zien, zoals in het portret van een weduwe in zwarte sluier. Ze heeft een dichtgeslagen boek in haar handen, een vinger tussen de bladzijden waar ze is gebleven, ze kijkt even kalm op voor de schilder. ‘Ongeposeerd’ en echt, maar het moet wel charmant blijven. De traan en schaterlach met drie onderkinnen ontbreekt bij Tischbein, maar niet in de tentoonstelling.
De lijn van de mens in zijn of haar harmonieuze staat wordt abrupt verbroken door het moderne werk van de Nederlandse kunstenares Melanie Bonajo (40). Voor haar project Thank you for hurting me. I really needed that fotografeert zij zichzelf op het moment dat ze zich gekwetst of verdrietig voelt. Het zijn selfies zonder filter, met rode aderen op de wangen, gezwollen ogen en soms een snotneus van het huilen. Kunst voor Bonajo, maar ondertussen worden dit soort ‘real life momenten’ ook gedeeld op Instagram. Maar wat is verdriet als je al huilend onder de douche de moeite neemt je camera erbij te pakken? Het is de paradox van de authenticiteit, zegt filosoof Maarten Doorman: zodra je streeft naar echtheid is de onechtheid daar.
Na de moderne selfies sluit de tentoonstelling af met nog enkele tekeningen en serene portretten van Tischbein. Daarmee wordt de bezoeker een vraag voorgelegd. Wat is meer waardevol om vast te leggen: de harmonieuze Tischbein-versie van onszelf of onze ‘rauwe’ emoties zoals Bonojo dat deed, zonder filter? ¦
Rijksmuseum Twenthe, Lasondersingel 129 – 131, Enschede. Tot en met 19 januari 2020.
