Gedicht gaat van muur, naar arm, naar rouwadvertentie

Gedichten gaan rond. Ze staan op een muur in de stad, komen als foto op Instagram en een regel uit dat gedicht belandt weer als tatoeage op een arm. Dat is een aantal conclusies van literatuurwetenschapper Kila van der Starre (32) in haar proefschrift Poëzie buiten het boek. Vandaag promoveert ze aan de Universiteit Utrecht.

Van der Starre hoorde regelmatig dat poëzie dood zou zijn. Zelf had ze dat idee niet als bezoeker van de Nacht van de Poëzie en tijdens haar optredens met het dichtersduo Kila&Babsie bij festivals, poëzie-avonden en -wedstrijden. En dus ging ze op onderzoek uit en keek daarbij verder dan gedichten in boeken en bundels. Ze bleek gelijk te hebben. Bijna alle Nederlanders komen in aanraking met poëzie. Niet door een dichtbundel te kopen, maar door een gedicht op Instagram of een muur in de stad te lezen. Door een gedicht uit te kiezen voor een geboortekaartje of te horen bij een open graf. Door een gedicht te zien aan de wand bij een familielid of een gedeelte van een gedicht te lezen op de getatoeëerde arm van een collega.

Hoe bent u te werk gegaan?

‘Ik ben begonnen bij podiumpoëzie. Tijdens de Nacht van de Poëzie in Utrecht luisteren tweeduizend mensen naar podiumpoëzie. Verder heb ik gekeken naar poetry slams - poëziewedstrijden - en spoken word zoals ook Amanda Gorman gebruikte bij de inauguratie van president Joe Biden. Ik keek ook naar poëzie in kranten, op de radio, op straat en op sociale media. Zo had ik een groot publiek te pakken. Poëzie komt voor op posters, placemats en tassen van uitgever Plint. Gedichten zijn gratis te lezen op muren. Soms maken stadsdichters speciaal een gedicht voor een muur en komt het later terug in een bundel. Gedichten zijn circulair. Ze gaan van muur naar tatoeage en naar rouwadvertentie.’

‘Rotterdam aan de Meter’, van Rieneke Grobben, op een muur in Den Haag. - beeld straatpoezie.nl 

Wat is uw definitie van poëzie?

‘Ik hanteer een functionalistische definitie. Alles wat als poëzie gepresenteerd wordt, is poëzie. Ik wil niets van bovenaf als literatuurwetenschapper bepalen, maar onderzoeken wat als zodanig beschouwd wordt.’

U concludeert dat poëzie niet - zoals vaak beweerd wordt - dood is. Waarop is die conclusie gebaseerd?

‘Bijna alle Nederlanders horen of lezen wel eens een gedicht, blijkt uit onderzoek, maar in de top 10 van poëzie-ervaringen komt geen boek of bundel voor. Mensen komen het vaakst met poëzie in aanraking op speciale gelegenheden: bruiloften, geboortes en begrafenissen. Op de tweede plek staat televisie. Denk bijvoorbeeld aan huisdichter Nico Dijkshoorn bij De wereld draait door. En op nummer drie staat straatpoëzie. Deze vormen van poëzie zijn gratis en hebben een gemeenschappelijk karakter. Bijna alle mensen grijpen wel eens naar poëzie op momenten dat ze zelf geen woorden kunnen vinden. Annie M.G. Schmidt en Toon Hermans blijken erg populair. Net als Willem Wilmink en Drs. P. Alle vier maakten ze lichtere, traditionele en humoristische gedichten met metrum en eindrijm. En ze zaten ook allemaal in de muziek. De relatie tussen poëzie en muziek is belangrijk. Ons brein houdt van ritmische gedichten.’

U ontdekte een kloof tussen poëzie in en buiten het boek. Hoe is de kloof ontstaan?

‘Dat komt onder andere door het verhaal over onze literatuurgeschiedenis. Die zou vroeger mondeling en nu schriftelijk zijn. Dat verhaal zit in ons hoofd, maar klopt niet. Het is niet zo dat we vroeger verhalen doorgaven en nu opschrijven. Er wordt nog steeds gesproken en geluisterd. Een andere reden is het effect van de literatuurwetenschap op het onderwijs. Poëzie in geschreven vorm moet je nauwkeurig analyseren. We noemen dat ‘close reading’. Daar zit een soort obsessie voor het geschreven woord in. Ik pleit voor ‘material reading’. Daarbij kijk je niet alleen naar de tekst, maar ook hoe het op een muur geschilderd is, naar welke foto er op Instagram bij gepost is. Er zit ook betekenis in de context. Ik heb als voorbeeld het gedicht ‘Eb’ van Vasalis genomen. Als je dat leest op een muur in de kustplaats Oostende lijkt het over de zee te gaan, maar staat het in een rouwadvertentie dan gaat het over de dood. Maar ook de stem en de intonatie van de voordrager kunnen belangrijk zijn, net als de inkt, het papier en het lettertype dat gebruikt is in een boek. In de poëzieanalyse is daar weinig oog voor.’

Waarom koos u voor ‘Eb’ van Vasalis?

‘Ik kon uit heel veel gedichten kiezen, maar ik heb voor Vasalis gekozen omdat zij in de literaire canon is opgenomen. Het gedicht ‘Eb’ staat niet in een bloemlezing. Daaruit had je kunnen concluderen dat het niet zo populair is en niet veel gelezen en doorgegeven wordt.

Maar ‘Eb’ is op heel veel plaatsen terug te vinden. Op de website straatpoezie.nl die ik in 2017 ben begonnen staat Ida Gerhardt met 41 gedichten op nummer een, nummer twee is Paul van Ostaijen en nummer drie Lucebert. Wat opvalt op die website is dat het aanbod van dichters veel groter is dan in de schoolboeken. En dat het vaak gedichten van vrouwen, jonge mensen en regionale dichters zijn.

Op Instagram delen mensen hun eigen werk en vergaren zelf lezers. Ze doen hun eigen marketing. Dat is ook interessant. De Canadese Rupi Kaur werd door uitgeverijen afgewezen maar heeft op Instagram 4 miljoen volgers. Van haar debuutbundel Melk en honing werden wereldwijd vijf miljoen exemplaren verkocht.’

Vullen gedichten op trouw- geboorte- en rouwkaarten het gat dat is ontstaan doordat minder mensen Bijbelteksten gebruiken?

‘Ja, poëzie is langzaamaan de plek aan het innemen van bijbelcitaten. Het aantal bijbelcitaten in rouwadvertenties neemt af en het aantal gedichten neemt toe. Dat zie je ook terug in het interieur. Vroeger hing er een bijbelse wijsheid of een bidprentje aan de muur, nu is dat een gedicht. Maar het een hoeft het ander niet uit te sluiten. Er is ook christelijke en islamitische poëzie.’

Wat heeft u verbaasd?

‘De bekendheid van Toon Hermans. Ik dacht dat hij bij vorige generaties hoorde, maar dichters op Instagram noemen hem hun idool. Hij maakte toegankelijke poëzie met ritme en muzikaliteit. Letterkundig wordt er niets met zijn werk gedaan, maar in de bibliotheek staat zijn werk bij de poëzie. Daarom zie ik het ook zo. Zijn werk en dat van Nel Benschop komen het vaakst voor in rouwadvertenties.’

‘Vriend’, van Toon Hermans, te zien in Rotterdam. - beeld straatpoezie.nl

Is er een gedicht dat u nog niet kende en dat u raakte?

‘Ja, dat is ‘Poëzie’ van Ellen Warmond dat te lezen is op een stenen plaat in Tilburg:

poëzie is een steen / die een steen ontmoet / een wonder maar nog onvertaald / want zonder taal zijn er alleen / een steen en een andere steen

Ik kende Warmond, maar niet dit gedicht. Het raakte me omdat het over poëzie gaat. Je kunt poëzie op straat ervaren als cadeautje. Het kan een aanzet zijn om er met een ander over te praten. Dat is het sociale effect van poëzie. En omdat dit gedicht gebeiteld is in een steen, krijgt het nog een extra laag.’

Het proefschrift Poëzie buiten het boek is vanaf vandaag gratis te downloaden via: kilavanderstarre.com

‘Een kip’, van Toon Hermans, op een muur in Den Haag. - beeld straatpoezie.nl