Wat Amerikanen van de Duitsers kunnen leren

Wat kunnen we van anderen leren bij de verwerking van een schuldig verleden? Die vraag stelt Susan Neiman, een Amerikaanse Jodin die sinds twintig jaar in Berlijn woont, in haar indrukwekkende boek: Wat we van de Duitsers kunnen leren. De historische herinnering aan het nazisme en de Holocaust heeft in Duitsland een nationaal besef opgeleverd van erkenning, schaamte en waakzaamheid. In de VS is weliswaar een groeiende consensus dat de slavernij verkeerd was, maar van collectieve schaamte is geen sprake. Amerikanen zijn nog steeds geneigd te geloven dat hun land een uitzondering is tussen de volken. Zo’n land kan wel fouten maken maar niets wat ernstig genoeg is om de nationale trots te schaden.

Schaamte, citeert Neiman, is iets anders dan een schuldgevoel dat je vanbinnen hebt. Schaamte is wat je voelt wanneer je jezelf ziet door de ogen van een ander en niet kunt verdragen wat je dan ziet. Om dit te boven te komen moet je echt iets doen waardoor je anderen laat zien dat je niet vastzit in het verleden van jezelf of van je voorouders. In het slotdeel gaat Neiman in op wat er gedaan kan worden ter compensatie.

Om te beginnen vertelt Neiman hoe Duitslands verwerking van het verleden (Vergangenheitsaufarbeitung) schoksgewijs is verlopen. Na de oorlog werden onder Konrad Adenauer grote betalingen gedaan aan de staat Israël, de Wiedergutmachung, maar de ambtenarij in de ministeries bestond vooral uit ex-nazi’s. Over racisme en Holocaust werd gezwegen. Onderling sprak men vooral over het eigen slachtofferschap: wij hebben ook veel geleden en we streden de goede strijd tegen het communisme maar hebben verloren.

harde feiten onder ogen zien

In de jaren zestig kwamen er scheuren in de zwijgcultuur, onder andere door het proces tegen Adolf Eichmann in Jeruzalem. In 1970 knielde Willy Brandt bij de gedenkplek van het Joodse getto in Warschau. De hele wereld vond het geweldig maar de meeste Duitsers beschouwden het aanvankelijk als een vernedering. Een doorbraak in de bewustwording was de tentoonstelling in 2001 over het optreden van het reguliere leger, de Wehrmacht. Die vertegenwoordigde het ‘goede Duitsland’, de soldaten hadden eerlijk strijd geleverd, het waren geen nazi’s. Maar de onthullingen en foto’s over het Oostfront gaven een ander beeld: Duitse soldaten hadden meegewerkt aan uitroeiing. Het onder ogen zien van deze harde feiten heeft sporen getrokken in de bewustmaking van vooral jongeren, via het onderwijs en gesprekken met overlevenden. Kleinkinderen gingen schrijven over de misdaden van hun grootvaders en ze stelden hun misdaden niet buiten zichzelf. ‘Duits-zijn in mijn generatie betekent jezelf wantrouwen’, schreef een van hen.

Er kwamen zichtbare tekenen van erkenning, zoals het Holocaustmonument ‘op de duurste grond’ in het hart van Berlijn. Ze maken Berlijn tot een stad waarin Joden zich thuis voelen. Er zijn er die vanuit Israël emigreren naar Duitsland, zoals Susan Neiman deed.

In augustus 2015 heette Duitsland een miljoen vluchtelingen met een andere huidskleur welkom (’Wir schaffen das’). Dat was voor Neiman het bewijs, dat er de nodige lessen getrokken waren uit het racistische verleden. Inmiddels is haar hoop geslonken door het herlevende racisme in het Oosten, maar ze is niet verdwenen. ‘Het glas is halfvol’.

In dezelfde zomer van 2015 gebeurde in Charlottesville een tragedie (negen kerkgangers werden vermoord door een racist die eerder hartelijk welkom was geheten). President Barack Obama hield een toespraak die door velen beschouwd werd als een signaal van hoop op verzoening.

Maar de verkiezing van Donald Trump in 2016 bleek volgens Neiman het racistische antwoord op de periode-Obama. Bij die conclusie kun je vraagtekens zetten, want de weinig geliefde opponent van Trump gaf haar voorsprong prijs door inschattingsfouten. Maar dat veel zwarten denken aan een afrekening met Obama kan geen verbazing wekken.

Neiman groeide op in het zuiden van Amerika en keerde voor dit boek een jaar lang terug naar Mississippi. Net als in Duitsland voerde ze er veel gesprekken en bezocht ze bijeenkomsten, waaronder een zwarte protestantse kerkdienst. Vraag God om je de moed te geven om de mensen te zien zoals Hij ze ziet, zei de dominee. Er is hier echt iets veranderd, vervolgde hij, er was een tijd dat Susan hier ons niet kon bezoeken. Niet omdat ze hier gevaar liep maar omdat mensen van haar achtergrond haar zouden vragen ‘wat moet jij daar bij die zwarten’?

teken van vooruitgang

Is er iets veranderd? Ook in de zuidelijke staten wordt aan verwerking gedaan van het donkere verleden. Zwarten kunnen nu studeren aan de universiteit van Mississippi. Op de campus staat een standbeeld voor James Meredith, de eerst zwarte die zich in 1955 aanmeldde met beroep op de wet van gelijk onderwijs, wat aanleiding gaf tot grote rellen en ingrijpen van de centrale overheid. Meredith, die nog leeft, hield eerst niet van het monument, hij vond het te fier en te optimistisch: kijk eens wat wij samen bereikt hebben in de verwerking van het verleden en hoeveel wij samen van ons land houden. Het monument moest een teken van vooruitgang zijn maar het spreekt niet over erkenning van wat nog steeds voelbaar is: veel zwarten leven onder druk, ook bij witte mensen die het goed bedoelen maar geen schaamte kunnen tonen.

De opname van de nekklem die de wereld overging, is geen nieuw fenomeen. In 1955 verscheen overal de foto van van de veertienjarige Emmett Till. Hij toonde zijn verminkte gezicht enkele dagen nadat hij gevonden was in een moeras. Emmett zou gefloten hebben naar een witte vrouw. De witte jury sprak de daders vrij. Later konden de daders hun schuld toegeven in een interview – zonder gevaar, want je kunt niet tweemaal voor hetzelfde vergrijp veroordeeld worden.

Enkele jaren terug is het gerechtsgebouw waar de vrijspraak klonk gered van de verdwijning en hersteld als een monument van bezinning en erkenning. Het is een nieuw fenomeen, dat nog lang niet door de witte gemeenschap gedragen wordt. De burgemeester gaf toestemming omdat er herinneringstoerisme op gang komt.

durven nadenken

Andere monumenten zijn die van de zuidelijke generaals. De eerste reeks verscheen vijftig jaar na de burgeroorlog, toen men behoefte kreeg aan een romantische kijk op het verleden. De tweede reeks kwam in de tijd van de succesvolle burgerrechtenbeweging (M.L. King), als teken van verzet. Generaal Lee en de zijnen hadden voor de goede zaak gestreden en helaas verloren. In zo’n verhaal waarin je zelf slachtoffer bent, is geen plaats voor de rechten van zwarte mensen. Het doet denken aan wat ook in Duitsland jarenlang gebeurde.

De actuele discussie over monumenten, gaat die over erfgoed (bewaren) of haat (verwijderen)? Over geen van beide, aldus Neiman. Ze gaat over de waarden die we nu te kiezen hebben. Zelf ontleent zij die aan de Verlichting, die leert dat je moet durven nadenken en je bevrijden uit de onwetendheid die je aan jezelf te danken hebt. ‘Kennis leidt tot erkenning en erkenning tot moraliteit.’ Daarom zouden in Amerika de schoolboeken moeten worden aangepast aan wat in wetenschappelijk onderzoek allang bevestigd is.

Neiman plaatst in dit boek de Holocaust en de slavernij naast elkaar en ze is zich ervan bewust hoe hachelijk dit is. Is de uitroeiing van de Joden niet iets unieks? Zeker voor iedere Duitser, zegt zij. Als een Duitser zegt dat de Holocaust iets universeels is, dan loopt hij weg voor zijn verantwoordelijkheid. Maar als anderen zeggen dat de Holocaust uniek is, kunnen ze daarmee de ernst van hun eigen verleden uit de weg gaan. ■

Wat we van de Duitsers kunnen leren

Susan Neiman. Uitg. Lemniscaat, Rotterdam 2020. 639 blz. € 39,95

+ indrukwekkend door de verhalen en getuigenissen

+ actueel en informatief

- racisme soms onbewezen als verklaring gebruikt

beeld